раты і ня могуць нічога сказаць.

«Дык жаніць вас буду», — з задавальненьнем сказала бабуля. — «Нездарма ж вы ў адной яміне седзіцё. Мне нужна крэпкая сялянская сям'я. Каб ад зямлі не адрывалася, каб дабра прыбаўляла ў хату. Ну, і каб прыплод быў…»

Бабуля зазірнула ў яміну і ашчэрылася.

«Народзіш мне праўнучка — тады і прадам цябе фэльчару. А гэтага замест Паўліка. Як жа зваць вас, дзеткі? Забыла спытацца, старая зусім стала…»

«Я Лёччык», — сказаў Лёччык. — «А гэта Лёся».

«Вось атродзьдзе!» — захітала галавой бабуля. — «Лётчыкамі дзяцей называюць. Я б у такіх права радзіцельскія забірала — і ў цюрму! Ну што, Люся? Замуж хочаш за мальца? Што маўчыш? Добра, дам вады яшчэ. І масла шакаладнага — знайшла вось, ня жалка. Лаві!»

І на галаву Лёччыка паляцеў кавалак масла, а ўсьлед за ім паліўся ўсё той жа пахучы дождж з азёрнай вады, якая пякуча пахла лесам, воляй і мёртвымі жывёламі.

«Зраблю вам заўтра свадзьбу!» — сказала бабуля. — «А да свадзьбы каб нічога такога! Глядзіце мне тут, дзеткі».

Потым яны доўга ляжалі, шчака да шчакі, накрыўшы твары адсырэлым атласам. Ніхто зь іх ня ведаў, што такое свадзьба. Ніхто зь іх ня ведаў, што мусяць рабіць дзеці, калі бабуля пачынае імі камандаваць. Напэўна, слухацца. «А як жа бацька?» — спытаў Лёччык. І між імі ўсчалася дыскусія на тэму, хто больш галоўны: бацька ці бабуля. Лёся была за бабулю.

«Добра, не хачу з табой сварыцца», — сказаў нарэшце Лёччык. — «Хачу, каб цябе ваўкі зьелі. А як ты думаеш: тая, з жоўтымі валасамі, яна хто?»

«Ня ведаю», — пачуўся ў цемры Лёсін голас. — «Напэўна, такая новая тацяна эдуардаўна».

«Мабыць, так», — пагадзіўся Лёччык. — «Але ня мама ж?»

«Ты дурны», — сказала Лёся і тут жа заснула — нібы ў яміне ўзялі і задзьмулі тонкую белую сьвечку.

8. ДРОБНЫЯ ЛІТАРЫ СЯДЗЕЛІ НА ПАПЕРЫ, ЯК МУХІ

Дробныя літары сядзелі на паперы, як мухі. Доктару нават захацелася сагнаць іх — і тады ніякія падзеі не адбудуцца, кепскія навіны не пачнуць дзень, і яму не давядзецца прымаць рашэньняў.

«Паслаць важатых?» — сказаў заўхоз. — «Ілі міліцыю адразу?»

«Бедные дети», — прамовіў доктар і правёў далоняй па аркушы. — «Девочку особенно жалко. Такое улучшение — и тут на тебе. Бедные дети».

«Апасныя», — сказаў заўхоз. — «Самыя ціхія ўсягда самыя апасныя. Я тут вам справачку падгатовіў…»

І на стол перад доктарам селі новыя літары. Такія самыя мушыныя. Антыгігіенічныя нейкія літары.

І тады ён прыгадаў іншы аркуш паперы. Далёка ад гэтага лесу, у зусім іншым жыцьці.

…Тая паперчына была прыклееная на стэндзе. А на паперчыне быў сьпіс з такімі самымі дробнымі літарамі. Зусім не такі кароткі, як сёньня. Вельмі даўгі сьпіс.

Сьпіс пачынаўся на ўзроўні вачэй — каб дачытаць яго да канца, трэба было сесьці на кукішкі, або нахіліцца ў пачцівым паклоне.

Доктар не зрабіў ні таго, ні другога.

Ён проста адышоў на два крокі і перачытаў сьпіс яшчэ раз. І яшчэ.

Ягонага імя не было. Ён яшчэ раз праскакаў вачыма ўсю дыстанцыю, ад Афанасьевай І.Р. да Яхантовіч П.А. Ён прачытаў сьпіс, як верш. Барыгін, Брысевіч, Гульмухамэдава. Паміж Брысевічам і Гульмухамэдавай мусіла стаяць ягонае імя. Але яго не было.

Гэта значыла, што ў мэдынстытут яго не ўзялі. Гэта значыла, што Барыгін, Брысевіч, Гульмухамэдава, а таксама Афанасьева і Яхантовіч будуць сем гадоў вучыцца, каб потым да сямідзесяці гадоў рваць гнілыя зубы глухім і нямым марнатраўцам, выпісваць ім асьпірын і бальнічныя, упраўляць недарэчныя, не патрэбныя гэтым жэлепадобным істотам косткі і рэзаць брудную скуру, мёртвую ад той пагарды, якую адчувае да іх прырода. І ніхто не дадумаецца да таго, што пачынаць трэба з костачкі. Вішнёвай костачкі ў роце — лішняй костачкі, якую яны ня могуць выплюнуць і таму асуджаныя хварэць і пакутаваць, асуджаныя быць мясам. Проста мясам. І ягонае адкрыцьцё так і застанецца ягонай таямніцай.

Гэта азначала катастрофу.

Доктар стаяў адзін пасярод вялізнага гораду, у белай кашулі з закасанымі, быццам перад цяжкай працай, рукавамі. Яму было амаль васямнаццаць. Вакол таўкліся такія, як ён, стварэньні: паўзнаёмыя, вывучаныя за папярэдні тыдзень твары, няспынная, як адкрыты крывацёк, гаворка — слухаць яе было невыносна: яны вымаўлялі «г» так, быццам дыхалі ў твар часныком, іхны рык быў цьвёрды, як драўляныя сядзеньні ў электрычках, іхнае чвяканьне было такое сакавітае, нібы яны жавалі сала. Быў ліпень. Была сьпёка. У дзяўчат раптам вырасьлі ногі, хлопцы пацелі так, што на футболках заставаліся белыя саляныя сьляды. Доктар употай зазіраў дзяўчатам у чырвоныя раты. Там, за белымі зубамі, у сьліне, якую яны пакідалі на цыгарэтных фільтрах, была яго будучыня. Амаль кожны тут хадзіў з запаленай язвай у роце, косткай, якая душыла яго — і ніхто не прызнаваўся, ніхто не прасіў аб дапамозе. Доктар глядзеў на іх, адчуваючы такое ўзбуджэньне, што яму хацелася схапіць іх за голыя загарэлыя рукі, усіх адразу, і закрычаць: «Сплюньце! Намацайце яе языком, расхістайце, вырвіце і сплюньце! А цяпер ідзіце дамоў і гучыце — кожны як можа, але музыкай!»

Музыкай, якую невядома на што вам далі. Музыкай Языка.

Учора ў іх была дыктоўка. Ім чыталі Лермантава. Што яны, гэтыя вясковыя дзікуны, маглі зразумець у Лермантаве і ва ўсёй гэтай вялікай літаратуры, гэтыя Брысевічы і Барыгіны — калі не маглі правільна вымавіць імя паэта? Скручаны чырвонай косткаю, як кобраю, іхны артыкуляцыйны апарат сыходзіў ад адказнасьці, фальшывячы ў самым важным месцы — там, дзе трэба быць прамым і рашучым, ён закругляў гук і той каціўся ў пустэчу. Быццам у ратах іхных жыў страх перад маўленьнем, быццам яны баяліся вымавіць слова да канца. Маўленьне інвалідаў — і такой была ўся іх гаворка: падобная да баязьлівага крыўляньня. Няскладныя, нескладовыя патугі гаварыць.

Ён мог іх вылечыць. Але ягонага імя не было ў сьпісе.

Дыктоўку ён напісаў на выдатна. Ён праваліў біялёгію.

Доктар пайшоў пехатой на вакзал і купіў білет дахаты. Аўтобус гаварыў і гаварыў — быццам сьмярдзела адкрытая рана. У іхных ратах жыла яго надзея. Ён надзеў навушнікі і непрыкметна ўключыў дыктафон. Яны ўсе былі небезнадзейныя, гэтыя ягоныя пацыенты, якія вярталіся з сымфанічнай сталіцы ў сваю какафонію, дзе можна было гаварыць так, як зручна, а ня так, як трэба — не, надзея была. Доктар вывучаў іх рупліва, зьбіраў матэрыял, ён даўно заўважыў, што музыка часам прарываецца з гэтых скалечаных пухлінай ратоў — і яму было цікава прасачыць, як чысьціня іх маўленьня суадносіцца з