яна нават адчула, што і Лёччык таксама ўзяў сябе ў рукі і цяпер глядзіць на яе з павагай у гэтай саламянай цямрэчы.

Што рабіць? Яны ведалі, што нельга вымаўляць уголас гэтае пытаньне — ніколі пра гэта не дамаўляліся, але ведалі, і Лёся ведала, і Лёччык ведаў: варта прамовіць гэтыя словы — і нічога ня выйдзе. А Лёсі так хацелася іх сказаць. Нават ня Лёччыку, і ня гэтаму сьветламу колу высока над іхнымі галовамі, і не самой сабе — а камусьці, хто ўсё так прыдумаў. Хтосьці хадзіў кругамі вакол іх, і вырвацца за намаляваны ім круг было цяжэй, чым яны думалі.

Ім бы толькі на мапу трапіць. А там дарога знойдзецца.

«Трэба берагчы наш Атлас», — сказаў у цемры Лёччык. — «Не забыцца яго, калі пойдзем далей».

«Я не забудуся», — сказала Лёся і пагладзіла яго па каленцы. — «Давай спаць. Зможаш?»

«Змагу», — пачуўся голас Лёччыка, такі сонны, быццам ён толькі і чакаў яе прапановы.

Лёся прыціснулася да Лёччыка, адчуваючы, як абмякла ягонае цела, і заплюшчыла вочы. Ёй падалося, што толькі на хвілінку — а калі адплюшчыла, наверсе ўжо сьвятлела воблака запхнутай у хатку раніцы і пахла туманам і холадам.

«Лёччык», — паклікала яна, дастаючы руку з пад ягонай майкі.

«Што?» — голас быў такі, быццам яе брат так і не засынаў.

«Слухай, а адкуль ты ўзяўся?»

«Я твой брат», — сказаў Лёччык, нешта калупаючы: ці то пазногці на нагах, ці то зямлю вакол сябе.

«Я не дурная, я ведаю, што ты мой брат», — пацягнулася Лёся. — «Але адкуль ты ўзяўся? Цябе не было — а потым ты ёсьць, і брат, і ўсё іншае, і мы ў лягеры, і вось тут сядзім. Але ты сам памятаеш, адкуль ты ўзяўся?»

«Як усе людзі», — сказаў Лёччык, падумаўшы. — «Калі цябе завуць, калі называюць нейкім словам, значыць, ты ёсьць».

«Але ня ўсе хлопчыкі мне браты», — сказала Лёся, прыўзьнімаючыся. — «Разумееш, пражэрлівая скаціна?»

«Таму што яны ня лёччыкі», — упэўнена адказаў Лёччык.

І ў гэтым была нейкая такая пераканаўчая лёгіка, што Лёся зноў засунула рукі яму пад майку і заснула.

Раніцай бабуля іх пакарміла. Яны пачулі яе крокі, яшчэ толькі калі яна падыходзіла да хаткі, успомнілі яе рот і падумалі, што няблага было б пачысьціць зубы. І вырашылі, што калі рушаць далей, знойдуць сад і зьядуць там па яблыку. Так казаў дантыст у лягеры: калі раптам няма шчоткі і пасты, можна зьесьці яблык. Але, вядома, гэта на скрайні выпадак.

Бабуля ўвайшла ў хату — і на іх пасыпалася мокрая, сьлізкая, дробная рыба. Некаторыя рыбіны былі яшчэ жывыя, біліся ў іх пад нагамі, Лёччык падымаў іх, а яны высьлізгвалі ў яго з пальцаў, проста на Лёсю.

«Ежце, дзеткі», — пачулі яны зьверху бабулін малады сьмех. — «Толькі што налавіла. Хочаш, смаж, хочаш, вары… Што, няма апяціту? Дык паявіцца! Кончыліся прыпасы, як прывязуць, дык дам хлеба. А пака што — із таго, што была. А патом, што была, то і палюбіла…»

«Па Языку правільна — тово і что!» — крыкнуў наверх Лёччык.

«Маўчы ўжо, унучак, маўчы, маскалік», — павысіла голас бабуля. — «Напіхалі ў галаву, дык думае, што самы вумны. Ты-та можаш і ня жэрці, а сястра твая ногі працягне. Дык і сачы за ёй».

Рыба памірала. Ледзь бачныя целы торгаліся, і Лёся пачувалася так, быццам яны зь Лёччыкам сядзяць у вадзе — далі нырца ў возера і прытуліліся адно да аднаго ля самага дна. І вынырнуць ня могуць. Паветра ў лёгкіх канчаецца, але ёй ня страшна. Бо можна жыць і тут, пад вадой. А каму напраўду зусім ня страшна, дык гэта Лёччыку. Ён паводзіўся так, быццам можа ў любы момант выбрацца зь яміны і пайсьці далей. Далей, на мапу — і па мапе. Лясамі, дарогамі, азёрамі, па вершалінах дрэваў, па ўзгорках, пераступаючы праз далягляд. Проста яму пакуль што ня хочацца. Або ён чакае, каб зь яго выйшла ўсё паветра — каб не замінала ісьці, не цягнула да зямлі. Паветра — гэта камень.

«Паветра — гэта камень», — сказала Лёся.

«Камень, які вісіць на шыі», — сказаў Лёччык. — «Здымі — не здыму. Здымі — не здыму».

«Здыму», — сказала Лёся і паклала рукі яму на шыю.

Увечары яны атрымалі паўвядра вады — азёрнай вады, якая падалася ім нават смачнейшай, чым у лягеры. Бабуля выліла яе ў яміну — яна ліла яе тонкім струменем, і Лёся і Лёччык па чарзе падстаўлялі раты. Вядома, бабуля магла спусьціць ім вядро — але не зрабіла гэтага, і Лёся ведала, чаму. Таму што Лёччык і яна ўхапіліся б за вяроўку, ці за дрот, ці за палку, на якой бы пагойдвалася гэтае смачнае, смачнае, такое смачнае вядро — і пацягнулі б уніз, і мелі б цяпер штосьці ў руках.

Зброю. Надзею. Любоў.

«Што рабіць, што рабіць…» — прыгаворвала бабуля, седзячы на краі яміны і быццам адказваючы ім — хаця яны ні пра што такое не пыталіся. — «Падумаю яшчэ. Хаця што тут думаць. Цябе, дзеўка, прадам. Але потым прадам, не цяпер. Фэльчару прадам, а ён далей прадасьць. Хто яго ведае, куды, ёсьць месца, куды такіх купляюць, для вопытаў. Нейкую косьць шукаюць. За такую, як ты, фэльчар добра заплоціць. А зь цябе, разумнік, сабаку сабе зраблю. Падох мой сабака. Утапіўся. Паўлікам звалі. Я яго яшчэ малым узяла, аддыхалі тут адны, турысты, з самай Масквы. Хаця дзе тая Масква…»

Бабуля задумалася.

«На карце гэтай вашай Масква ё?»

«Няма такога гораду», — сказаў Лёччык гучна, і бабуля вылаялася.

«Цябе самога няма, ёлупень», — нахілілася яна над ямінай. — «Думаеш, ты ёй брат? А, унучак? Бра-а-ацік… У цябе тут вабшчэ права голаса нет! Я яшчэ ня поняла, хто ты, але пайму, пайму, ня бойся. Вось жа гаўнюк, Маскву ён ня знае!»

«Маскву прыдумалі людзі», — сказаў Лёччык роўным і спакойным голасам. — «Гэтаксама, як бога, або д'ябла. Масква — мітычнае месца, дзе ўсе гавораць па Языку. А такога не бывае».

«Па языку, па языку», — забурчэла бабуля, але супакоілася. — «Ні Бога яму няма, ні Масквы… Бязбожнае ты сазданіе. Хто цябе нарадзіў, нехрысьця! Будзеш у мяне малітвы чытаць кожны божы дзень! І ў царкоўцы прыбіраць. Ёсьць тут царква ў лесе, мая собсьцьвенная… Жалка, там вас павянчаць не магу».

«Павянчаць?» — спытала Лёся, лежачы ніцма на дне яміны. Ёй здавалася, яміна робіцца ўсё глыбейшай. І над ёй, у смуродзе гнілой саломы, чапляючыся за сьценкі пазногцямі, вісяць іншыя Лёсі — шмат Лёсяў, якія адкрываюць