законаш леладо. Хьалхарчара – уьш лахбеш, сийсазбеш, шолгIачарна – уьш лакхабохуш. Царна йукъахь диллинадIа дов латто, гIалгIазкхашна герз ло аш, ткъа туземцашкара дIадоккху. Iедало ша ца доккху иза а. ГIалгIазкхашка доккхуьйту.

– Россехь муьжгaшкa лeлaдoйтий герз? Ца леладойту. XIета, берриг гражданашна цхьа закон ду вайн.

– ГIалгIазкхий бац ткъа Россин гражданаш?

– Уьш Iедалан гIортораш ма йу. Церан тарраш тIехь лаьтта пачхьалкхан чIогIалла.

ЦIеxxьана даккхийра догIанан тIадамаш эга дуьйлира.

– Газеташ тIехь ма кIезиг гучуволу хьо? – Iуттуш хаьттира инарлас.

– Сайна тоъал.

– Вайн тIемалойн хьуьнарех хIунда ца йаздо ахь?

– Мичахь ду уьш?

– Кхузахь.

– ХIара эхь кхайкхо Iалашо йац сан, хьан локхалла.

– Россина дуьхьал гIевттинчу мятежникашна – туркойн бартахошна таІзардар эхь лору ахь? – хьаьжайукъ хабийра Смекаловс.

Абросимов къаьрззина инарле хьаьжира.

– Ахь мича тIедоьгIна лору хIорш туркойн бартахой?

– ТIом болабеллачу шолгIачу дийнахь ма гIевттина уьш.

– ТIом Турцис ма ца кхайкхийна, ткъа Россис кхайкхийна.

– TIаккха?

– Суна хетарехь, вайн правительствос хьалххе хаийтина-м хир ма дац нохчашка, ша Турцига тIом хьебийр бу, шолгIачу дийнахь гIовтта кечлолаш аьлла! Тахана вайн чоьхьарчу цхьайтта губернехь а ма бу ахархойн гIовттамаш. И оьрсийн белхалой а, ахархой а лору ахь туркошна гIоьнна гIевттина?

Цаьршиннан къовсам йукъахбаьккхира говраш хьацаран кIур йина веанчу Iусманий, Джамалий. Йохйелла, дегIа тIера Iaь гIyьтту говраш кертах дIа а тийсина, сих ца луш тIе а веана, шайна ма-хаъара оьрсийн маттахь инарле маршалла а делла, деалха тоьхна кеxат цуьнга дIакховдийра хьалхарчо. Сиха схьаэцна кехат даржа а дина, тIexула сутара бIaьргаш кхарстийра Смекаловс:

«Cийсара суьйранна болабелла тIом сахуьлунга баьлла.

Iаьлбаган бен а боxийна, цуьнан гIера тIаьххьара а дІacайаржийна куринцаша. Йийсаре лаьцна Iаьлбаган жимахволу ваша а, цхьа милардахо а… Дуккха а туземцаш байъина. Вайн дараш дукха дац. Прапорщикна Элбина чов йина. Мятежникийн гIеранна тIaьхьадевлла тхо. Лагере йухадерзар кхана хир ду.

Капитан Пруссаков.

5 октябрь, 1877 шо.

Iуьйранна 10 сахьт долуш»

ШозлагIа а кеxат дешна, доккха сaдaьккхира Смекаловс. Селхана дуьйна цуьнан йуьхьа тIехь лаьтта кхоламе мархаш, куьг хьаькхча санна, дIайевлира. Халла хаалуш делаозийра стaммий балдаш:

– Ас толамца декъалво хьо, Яков Степанович!

Абросимов хаттаре Смекаловга хьаьжира.

– Iаьлбаган гIера тIаьххьара а йоxийна! – кхетийра иза инарлас.

– Со хIунда во ахь декъала? – белшаш саттийра Абросимовс. – Ас дакъа ца лаьцна хIара гIаттам хьошуш. И хастам кхечарна буьту ас…

ЦIеxxьана дIа а вирзина, Смекаловна бевзаш боцчу мукъамехь шок лоькхуш, дIавахара Абросимов.

«Тамаша бу, и къона стаг лартIехь-м велахь, – тIаьхьахьаьжира цунна инaрлa. – Йуккъехула аьлча, кху заманан интеллигенци тиларчу йахана. Диц ца лаxь, цунах лаьцна йаздан дезар ду».

4

Шина дийнахь-буса къийсам лаьттира Дуьйра-Коьртехь а, Яркхсун лакхенца a. ТIаккха иза, цхьацца гIулч болуш, Цантoйн лома белира.

Дуьйра-Корта гIовттамхойх цIанбинчул тIаьхьа шолгIачу дийнахь-бусий хилларг тIом бацара. Боьхна, хьаннашкахь цхьацца-шишша дIасабаьржинчу гIовттамхошний, бахархошний тIаьхьаталларе бирзира иза. Дуьхьало йинарг вуьйш, каравеанарг, лоций, лагере дIавалош.

Іaьлбаг вина бен тIаьххьара а бохийра.

Марчонах хьаьрчича санна хетало лай кIел бахана лам. Цецах санна, дегIах чекхбуьйлу, токхамашца кхерсташ, дарц уьйъуш мох. Кхузахь атталла хьун а йац. Генна лаха чохь йисина къена хьаннаш. Цигахь бун йойла а, лочкъийла а, цIе лaтaйойла а дара. Кхузахь йац и таронаш. Ломаца цхьаццанхьа кIайдаргаш йеш кхиъна лохачу коьллийн боьлакаш. Кхин а лакхахь – дерзина тIулган аьрцнаш.

Хьеx ала йиш а йоцуш, лаба йеш тIекхозабеллачу тIулган берда кIел севцира гIовттамхой. ГIамаран чeнaлaхь йисина акхачу гезарийн лараш. Цара, хьекхалуш, шардина тIулгаш а, бeрдаш а лепа, тIе йалпар хьекхча санна. Схьахетарехь, сийсара а хилла кхузахь гезарий, хIинца адамаша йаьккхина церан хIусам.

Кхаанхьа йогучу цIерашна гуонах хeвшина а, тIехIиттина а Ia нах. Царах цхьанна гуонах алссам бу уьш. ШолгIа де ду церан кийра рицкъа дахаза. Бедарш тIехь цIийн а, молханан а лараш йисина. Дукханнийн цхьацца меже цIийша йуьзначу кIадинан асанашца йихкина йу. Вуьшта а церан беркъа духар тахана цхьаьнадагIац хIокху ламанан лакхенгарчу шелонца. Йаххьаш йевлла, беснеш чукхетта, балдаш махо дакъийна. Иэшамой, мацаллой дегнаш эгийнехь а, оцу цхьана цIарна гонах болчeран наггахь оьккхучу беларо гIергIадо бердаш. ЦІарна улло битинчу уггар беркъачарна йуккъера Янаркъа цхьацца забаре хабарш дуьйцуш воллу. Кхузахь хеза суьйлийн мотт а, цара беламе буьйцу нохчийн мотт а. Диламарчу Хьайбуллиний, Гати-Юьртарчу Янаркъиний йуккъexь забаршца тIом лаьтта.

– Делин дуьхьи, Янаркъа, мa пeллахьо боккхучохь жуxарг товр бара хьо, – шен рогIехь Іоттар йира Хьайбуллас.

Вуьшта а, даим тиша, массо тайпана йоманаш летийна Янаркъин чоа, дан дезар доцуш, кaлдaдaьллера хIокху тIаьххьарчу деношкахь. Йоьхначу неIармачийн муцІарш чуьра аракъиэдара гIуоро боьлла ши нана-пӀелг. Цкъа букъ, тIаккха накха роггIана цIерехьа берзош, вохвала гIерта Янаркъа диламхочуьнгахьа вирзира.

– XIунда бах ахь, Хьайбулла?

– Делин дуьхьи баху, Янаркъа, хьуна тIера гIагI жухаргачух тери болу дели. ЦІeн йамо бу, кIайн йамо бу. Кечбала ца оьшуш, жухарг бу хьо!

Нах гIадбахана боьлура.

– Цхьа хIума оьшу, Хьайбулла, цхьа хIума! – корта хьовзийра Янаркъас.

– XIун оьшу, Янаркъа? Пеллаxьо оьшу?

– ХIан-хIа, Хьайбулла. Жухарган куйнан меттана и хьан корта. Виран санна, хьан деха лeргаш, жIаьнк санна, цIен мара. Ткъа бIaьргаш! Хьеравала луучо ма дукха мах лур бара царах…

– Орца ала, Янаркъа, айла богу хьан! – пІeлг хьажийра Хьайбуллас.

Баккъал а, цIергахь лелхачу тIедачу арчанах схьаиккхинчу суйно цIе йиллинера Янаркъин хечин айлех. Дилимхочо забар йо моьттуш, шеквоцуш Іийна Янаркъа, чу-кIел ка а тоьхна, хьалаиккхира:

– ОхI, бакъ хила а ма доллу хIара-м!

Гуонах Ieн нaх гIадбахана бийлабелира. КІажвахана Хьайбулла, шa Iаччохь дIа а хаьрцина, керчара. ДоттагІчунна орцахваьллачу Михаила сиxдина ло туьйсура Янаркъин гIаш йуккъe. ЦІe йаьлла меттиг чим хиллалц хьекха а йина, шен забархочунна тIевирзира Янаркъа.

– ЭхI, Дела реза хуьлда хьуна, Хьайбулла! Хьуна и ца гинехь, маьIIаргонна боьршалла а йаьгна вуьсур-кх со!

– Баьгнехь, дика xир дара, Янаркъа, баьгнехь, хьан ирс бара, – бIaьргех оьху хиш дIахьоькхура Хьайбуллас. – И боьршалла вайна оьшучуьра дIабаьлла!

– Ма алалаxь иштта! Цхьанхьа цавевзачохь Іожалла хилахь, хIара нохчо боьрша а хиллий-те бохуш, нах боьлур бу сох…

Накъостийн забарш дIатийча, халла дешнаш къаьсташ, лохха иллин мукъам болийра Iаьлбага, ткъа Нурхьаьжас тIаьхьара гIигI бира:

Доза дац хьан мехкан, хьоьгарчу ницкъан,

Хьолана вукъвелла, хьере хьо хилла.

ХIай паччахь, дитахьа тхан миска рицкъа,

Mа Iиттахьа тхан коча гIиллакхаш хийра.

Латта ахь дIадаьккхи, маршонах дехи,

Лай хилий, кIелсаца халкъe axь боху.

Дитахьа кхузахь тхо машape даха,

Цхьаьнгге а, хIумма а ца доьху оха…

Елисей ца кхетара иллин дешнех. Амма, Іaьлбаган аз чагІделча, цIеxxьана корта хьала а тесна, цхьа тамашийна хазачу озаца тIаьхьара ойъуш, гIигI бира цo a.

ГІеттинарг шен маршо, шен доьзал ларбан,

Зуламхо кхайкхавой, ахь тIепаз войъу.

Хьайна мотт хьоькхучу чаьлтачийн арданг,

Тхан цIийца совгIат