Тхо цкъа а ца гIиртина нахана новкъа,

Кхечеран маршо а лийрина оха.

ГIийлачун, мискачун гIодина оха,

ХIай паччахь, дитахьа тхо машape даха…

Вукху шина цIарна уллорниш а хIокхарна тIегулбелира. Йуьхьанца доьхна доладелла илли, цхьа гушвоцчу дирижеран куьйгаллина кIел дахча санна, низаме деана, Iаннашца, аьрцнашца кхерстира.

Герз буйнахь кхерсташ йу хьан къиза гIера,

Йагайеш тхан йарташ, бошмаш а, хьаннаш.

Къизалло кхерийначу зударийн, берийн

Маьхьарша Іaдийна тхан лаьмнаш, Iаннаш.

Тхан халкъан масанне турпалхо вайна,

Даймахкахь тIехІотта кошан барз боцуш,

Байна уьш, хIоттийна чуртан тIулг боцуш,

Халкъан сий лардина къонахий майра…

– XIейт, гора, кIентий, йаI!

Амма тхан бакъо йац къарделла, совца,

Турпалчу тхешан дайн весеташ дохо,

Къийсaман новкъара нацкъара довла,

МостагІчун герзана дуьхьал букъ тоха!

Бакъо йац нохчочун – маршонан кIентан –

Дуьненахь цхьанне а хьалха гора хIотта,

Ма гIерта тхо къардан, къарлур дац хьоьга,

Стогаллех ца духуш, тхо лийр ду лиэташ.

Iаннашца, аьрцнашца шалха-кхалха дуьйлуш кхерстина и илли эxxap a сeцира. Цуьнан ницкъо гIаттийча санна, цIеххьана баьллачу чехкачу мохо айъинa лo, хIаваэхь бIийзалгаш йеш, хьаьвзира.

ХIораннан бIаьргаш охьа чу, ломан когашка а догIаделла, севццера. Царах цхьаболчарна хаьара Iаьлбага нохчийн а, Iаьрбийн а меттанашкахь назманаш а, иллеш а йаздеш хилар. Амма цкъа а ца хезнера цо уьш ша олуш. ХIара дуьххьара дара. Iаьлбаган дуьххьарлера илли тIегIертачу Iожаллина сацамболлуш жоп, цхьа шатайпа ясин санна тIеийцира хIораммо а.

ТІaьхьа-тIаьхьа хьерадуьйлура дарц. Амма наха ца йохайора хIоьттина и хьурмате тийнaллa. Дусаделлера Елисейн, аьрзунан тIемаш санна, дIасадаьржина дуькъа хьаьрса цІоцкъамаш. Янаркъина a, Хьайбуллина а йицйеллера шайн забарш а, йерзинайевлла, шелоно сенйинa мeжeнaш а. Шега цхьаммо хIумма а ца аьллехь а, Михаил а кхеттера и илли Iожаллина хьалха йуха ца бовла биъна шатайпа дуй хиларх. Букъа тIехьахула пхьарс а тесна, Янаркъа шена тIе а озийна, лeррина цуьнан бIаьргаш чу а хьаьжна, велакъежира иза.

– XIун боху ахь, Мишка? – xaьттира вукхо, иза мара а къовлуш.

– Летта лийр ду вай, Янек!

– Амма эрна-м лийр дац, – корта ластийра Янаркъас.

– ХIаъа ткъа, Янек. Вай гойтур ду мостагIашна ламанан аьрзунаш муха ле!

Шина доттагІчо шабарца йина чIагIо цхьанне а ца хезира. Шен даг чохь изза чIагIо йеш вара хIор а.

Масех минoтeхь лаьттина и хьурмате тийналла йоxийра Iаьлбага.

– КIeнтий, дика ладогIал соьга, – элира цо, хьала а гIеттина.

Byьшта а тийна Ieн нaх Iаьлбагехьа бирзира. Селхана дуьйна ладоьгIура цара хIокху миноте. Селхана хIорш кхуза кхаьччахьана, даим ойлане, тийна гора царна имам.

– Вайгара хьал гуш ду шу, кIентий, – гуонаха бIaьрг туьйхира Iаьлбага. – Вай хIун дича бакъахьа хета шуна? Алал шайна хетарг.

Цхьа а вист ца хилира.

– Тхуна-м ма хаац, Iаьлбаг-Хьаьжа, – эххар а вистхилира йуккъера цхьаъ. – Хьуний, хьан гIоьнчашний дика хуур ду дан дезарг. Аш къастийнначу новкъа дIагIоьртур ду-кх тxo. Axь алахьа хьайна хетарг, шайн барт хилларг.

– Бакъдерг аьлча, со дагаваьлла вац гIоьнчех. ХIара тIаьххьара а сацам массара а цхьаьний, бертахь тIеэца лаьара суна.

– Ахь алахьа, Iаьлбаг-Хьаьжа, хьайн дагахь дерг, – элира Солтмурда. – ТIаккха оха а аьр тxайна хетарг.

Iаьлбага йуха а бIаьрг кхарстийра нехан йаххьаш тIехула. Бете буй баьхьна, йайн йовхарш туьйхира цо.

– Делаxь-xIета, ас долор. Дах а дийр дац. Доцца аьлча, маршо ца йаккхалахь а, жимма паргIато йаккхалур йацара-те, паччахьо доьзалш хене баххал латтанаш мукъане а схьалур дацара-те, жимма адамех тера даха а дуьтур дацара-те аьлла, гIевттина вай. ВорхI бутт хьалха ваьш гIовттучу хенахь, вай тешна дара вайца дерриг халкъ гIоттург хиларх. Иза а, важа а ца хили. Вай долийна гIуллакх иэшаме дирзи. Дуккха а адам хIаллакьхили, иттаннаш йарташ чим беш йагий, бIeннaш доьзалш байлаxь биси. БIеннаш нах махках бехи. Амма иэшначу вайна тIехь ден долу таIзар хIинца а ца долийна. Иза долор ду кхана-лама, ДегIаcтанца дерг чекх a дaьккхина. Суна хIун лаьа? Лен волчу дархочо буьйса ма йоккхалда, бохуш кица ду. Вешан оьмарехь девлла лелла девр дац вай. XIинца дIасадаржа. Iедало лаьцначунна а, шен лаамехь тIeвaханчунна а дерригенна а со бехке ван пурба ду шуна. ТІаккха, хьанна хаьа, къинхетам бан а мегий шух-м. Шух ца бахь а, шун доьзалех мукъане а. Co Ieдaлaн кара гIахь, ас а, айса шу Iехийнера аьлла, берриг бехк сайна тIелоцур бу.

Нахана йукъахь резабоцуш гIовгIанаш йевлира.

– Iaьлбаг-Хьаьжа, ахь дуьйцург-м хьуна тхо нах ца хетачух тера ма ду, – элира Раджаб-Iелас массарна а тIера. – Хьо бехкевар-м хьехо а ца оьшура, уггар хала киртиг тIехIоьттича, хьо-хьуо а витина, тхо дIасадаьржар доцийла ца хаьа хьуна?

– Ахь кховдийна хьалхара некъ оха тIелацац, Iaьлбаг-Хьаьжа, – имаме хьаьжира Тозуркъа. – Тхуна гайта кхин некъ буй хьан?

Іaьлбаг цец ца велира церан жоьпах. Иза кхечу агIор хуьлийла а дацара.

– Аш дуьйцург къонахийн хабар ду, кIентий, – элира цо, массаьрга а ла а доьгIна. – ГIиллакхе, йохье девлла, хIаллакьхила бакъо йац вайн. Стенна оьшу иза? Хьанна хаьа, шо, ши шо, итт шо даьлча, йуха а маршонан гIуллакхна хьашт хила ма мега шу. Къонахий диэнна ца бо наноша. Уьш шарахь цхьаъ-шиъ волу халкъалахь. Шаьш кхоо деза аш, кIентий. Дуьхьало эрна йу. Тахана Iумма-Хьаьжера хаам кхаьчна соьга. Іaьндара масех бIe стаг валош, ЧIeбaрлa йухавеанера иза, амма йуха а иэшам хилла, вай санна, масех стагацa вeдда лела. Шайна луург, шен кIелхьарвала меттиг берг кIелхьарвала. Органал дехьахь, Теркйиcтeхь, ГIалгIайчохь, Гуьржex a, XIирийчохь а хIокху меттигашна генахь къайладовла. Мелла а хан йалийтина, шайн йарташка йухадоьрзур шу. Хьанна хаьа, вайна оьгIаздахана Iедал а хенан йохалла додала а ма мега.

– «Шу» бохуш ма Iа хьо даим а, айхьа ден дерг мa дaц хьан дуьйцуш?

Шен дакъаделла лилxинчу балдех шога мотт хьаькхира Iаьлбага. Цхьана йукъана лаьттан бIaьра вогIавелла а Ӏийна, тIаккха сацамболлуш вистхилира иза.

– Со ДегIастана воьду, кIентий. Шуна ма-хаъара, масех де хьалха цара дIавехна со. ТIaьххьара минот тIехIотталц лата лаьа суна. ТІаккха ша хирг хир ду.

– Ой, тхо дахка ца мега хьоьца?

– ХIан-хIа, – корта хьовзийра Іaьлбага. – Соьца дахка мегар дац. Цкъа-делахь, вай дерриг цхьаьний даxалур дац цига. ШолгIа-делахь, ас санна, аш а, хIораммо ша вол-волчохь ойла а йина, шайн лаамехь сацам тIеэца лаьа суна. ДІасагIо. Ойла а йай, дерриг дустий, уозий, тIаккха шайна шайн даго хьоьххург де. Ас сайн вежаршна а пурба лац сайна тIаьхьахIитта. Ас ма-аллара, шех къинхетам бийр бу аьлла хетарг Iедална тIегIо, Iедалан кхинхетаме догдохуьйла йац аьлла хетарг цхьанхьа генахь къайлавала. Къийсaмexь вожар шен декхар хетарг, ша хIоттий, суна тIаьхьа ДегIастана дIавола. Амма тахана суна тIаьхьара дIадовла. Сан тIаьххьара дош ду иза.

Шена хьалхара нах