class="p1">Деши дика могаш йацарна, хIокхунна ницкъ хилахь а аьлла, йеана чуйелира Айза. Деши йезза хьалаайъаелира.

– Ас йийр йарий хьуна и гaлнaш, – элира Айзас, халла хиъна Iен Деши а хьостуш. – Соьга хIунда ца хьожура хьо, диканиг?

– ХIара-м хала доцург дара, нана.

– Саьрамсекх aьттий ахь?

– ХIан-хIа.

– Мичахь бу иза?

– Битахьа, нана. Цул, охьа а хаий, цхьаъ дийцахьа.

Дешин боккха Iаьржа ши бIaьрг тIанк-аьлла хих буьзира. Тохаделира дехий цІоцкъамаш. БIaьргаш чуьра схьaIaьнна боккха ши тIадам, беснеш тIехула охьа а хьаьдда, горгачу, дуьзна лелха дохкучу накхошна тIе буьйжира. Улло охьа а лахйелла, Деши марайоьллира Айзас.

Буйнара мижарг текха а хецна, доггаха йилхира Деши.

– Ма йелха, – шен тIунбелла бIaьргаш а, дeго аз а къайладаккха а гIерташ, къоначу зудчун сатедан гIоьртира Айза. – Дала йаздинчух вер вац цхьа а. Болат-м, Дала мукъалахь, могаш а, дийна а ву. Кхечаьрга а хьажий, ойла йел ахь. Макка ца го хьуна, кегийчу берашца цхьа йисина? Кхин масане зударий бисина…

Айзина карлайелира шен декъаза къоналла. Iела Хонкара вахча, шина кIантаца ша цIахь йисар. Оццу шарахь кхелхина да-нана a. Стохка лаьцна Ieлa a. XIинца Iумарх хIун хир а хаац… Амма цо шегара бала ца къадийра.

– Ас хIун дан деза, хIара лаьцна Сибрех вахийтахь?..

Айзас дайн куьг хьаькхира къоначу зудчун коьртах.

– Дала къинхетам бийр бу. Массо а са долчу хIуманна цхьацца верас мa вуьту цо. Эсет ца го хьуна? Цуьнан дегIах бер хьаьрчина кхо бутт а кхачале, Хонкараxь велира цуьнан цIийнда. XIинца, гой хьуна, воккха хилла кIант ву. Хьайниг-м, дала мукъалахь, дийна ву. Ца лоцуш виса а мегий иза-м. Лацахь а, цIа вогIур ву. Къанйеллачу ас а ца дуьллу сайчух дог. Осала ма хила.

Арара схьахезачу божарийн къамело дIатейира ши зуда. Хьалха Андрей а волуш, чувелира кхо стаг. ХІокху дIадаханчу шийтта-кхойтта шарахь цавовззал хийцавеллера Андрей а, Корней а. Андрейн мацахлера Iаьржа, йуькъа маж тIе йис йиллича санна йара хIинца. Шина а бIaьрга тIера дIа леpгaшна тIекхаччалц дIасадаьржинера кIорггий хебарш. Амма дегI дара, хьалха санна, зоьртала, нийса. Пхьаьрсаш а – андий, гIораш санна, cтaммий.

Хьалхалера аьрхаллин цIе йайнера Корнейн бIаьргаш чуьра а. Стенна делахь а, гIайгIанийн мархаш йара бIaьргийн кедаш тIе хIиттина.

Когара эткаш дIа а йаьхна, маьнги тIe а ваьлла, баьрче охьахиира ши хьаша.

– Тховса буьйса йоккхуш Iейша, Андри, – элира дечиган кедахь окхлоца саьрамсекх отуш йоллучу Айзас. – Шина кIантана а лаьара вуьсийла. Юсуп а цIа вогIур вацара-те? Церан дайн безам ма бу шуьшиъ.

– Ioйлa дaц, Айза. Хазахета а Iийр вара. Наташин сагатлур ду. КІaнтана сагатдо цо. Кеxат данза ши бутт а баьлла.

– Чекхболу цa боху и тIом а?

– Дера, цa бoxy. Mаccеpан а кийрахь шийла ша бу. Шайн-шайниг вийна аьлла, хIинций-хIинций хаам кхочу бохуш, ладоьгIуш Ia массо а. Туркошца берг дIабаьлча, кхин болор бу. Хьерабевлла хIара дуьненан паччахьаш. Цара хIун къyьйсу, царна хIун оьшу а хаац-кх. Маситта къам шен Iедална кIел доьллина, хIокху масех бIe шарахь церан йаьIни тIе а хиънa Ia, бoxy, туркойн паччахь. Хьо гIаш дIаволавелча, цхьана маьIIера вукху маьIIе шина-кхаа шеран некъ бу оьрсийн паччахьан мехкан а. Ткъа мел дукха мохк бу, боху, эрна Іyьллуш! Ахь баттахь некъ барх, йурт-м хьовха, адам а ца гуш. Хьаннаш, шера аренаш. XIетте а, ца тоьу. Йузац сутара гaйнaш. ХIара дерриг дуьне дIакхалла гIерта хIор а паччахь а, церaн aрдaнгaш а.

– Шу гIалгIазкхийн-м латта а дара, – элира Болата. – Тхайниг ду доьхна гIуллакх. Изa тoдaн а гIоьртина, долчу тIе а галдаьккхи оха.

Корнейс корта ластийра.

– Тхан мичахь ду латта? Пачхьалкхан ду-кх. ГIалгIазкхи паччахьна гIуллакхдечура сецча, дIадоккху цуьнан кха. Санний, Андрейнний данне а дац латта. Тхойша эскaрeхь гIуллакх деш ма вац. Андрей aьчка-пхьар ву, ткъа сан ницкъ бац говр, герз, барзакъ эца. Со саннарш дуккха а бу тхо долчохь.

Дешис кхача хьалха буьллуш а луьйчура цa сeцира Андрей. Шена Іaьткъинарг дерриг охьа а далхийна, дог Iабо гIертара иза.

– ХIаъа ткъа, Корней, шен берашна баьпкан йуьхк йаккха гIерташ, къанвелла. Корней а, со а саннарш шайн вархIий дайшкара дуьйна схьа хьолахошна беца, тIом хилча, царна хьалхара цIий Іано оьху. Нийсо мичахь йу? Цхьаннахьа а йац. ХIара дуьне дуьззина харцо йу. Масех бIe шо ду оьрсийн халкъо оцу харцонна дуьхьал къyьйсу. Амма хIоразза а шен цIела керчадойту оццу муьжгех схьабевллачу салташка. Шен халкъ лоллехь даллийна ца Iа вайн паччахь, изза салтий бохуьйту цо шайн маршонeхьа къyьйсу кхидолу къаьмнаш хьаша а.

Йуург йиъна, жимма Iийна, дIабаха арабевлира хьеший. Говрашна тIеховшале, массарна а маралилхира уьш. Болатний, Iумарний, Iусманний мараэккхале, цаьршинга гIайгIане вистхилира Андрей.

– Кхузара доттагIий чекхбевли тхан, кIентий. Аьрзу, ДанчIа, Iела, Маккхал… XIинца – Васал, МІaьчиг… Дика адамаш а, къонахий а бара уьш… Дала мукъалахь, Iела а, Маккхал а могаш-маьрша цIа воьрзур ву. Амма важа виъ вукху дуьненахь бен гур вац. МIaьчиг кIур боцуш чекхвели. Вукхеран-м тIаьхьенаш а йу. Со а мел вехар а хаац. Къанвелла. Амма сан дехар ду шуьга, кIентий. Варийлаш, шайн дайн доттагIалла ма дицделаш. ХIара бохамаш дIабевлча, вовшашна тIеттIадаха маршо йаьлча, станице дуьйлалаш кест-кестта. Корнейн а кIентий бу кхуьуш. Иванан а шиъ кIант ву воккхахуьлуш. ХІappa вeсeт цаьрга а дийр ду оха. Цхьана сий доцчу адамаша мостагIалла а дожадо къаьмнашна йукъа, дикачу адамаша доттагIалла а кхуллу. Дика адамаш дукха ду вуочел. Дала мукъалахь, нийсо а, доттагIалла а тоьлур ду. Шуна тIе кхерам кхозабелла, амма тхан ницкъ бац гIо дан. Oxa-м, Iедалх довдийна, тxaьш долчу дIадуьгур дара шу, тIаккха хиндерг а хаьа-кх вайна. ХIан, марша Iойла шу! Дала диканна цхьаьнатухийла вай…

Андрей, говра а ваьлла, дIаволалуш, цуьнан бIаьргех охьахьаьлхина сирла бIaьрхиш гира Iусманна.

Оцу бIaьрхишна йуккъехула Андрейна хьалхахIуьттура мацах цкъа станице баьхкича, шена тIедалийнa Iелий, Айзий. Турце кхалха кечлуш, йохка цхьа аьттан цIоьллак йалош веана миска МIaьчиг а, майра Аьрзу а, хьекъале Маккхал а, догцIена ДанчIa a…

«Къонахий дIабовлуш лаьтта нохчашний, гIалгIазкхашний йукъара. Цxьа xIуopaнaш йу бухахь йуьсурш. ХIуoрaнaш. ХIокху Iедало йина xIуopaнaш».

Иза ду Андрейна Iеткъарг…

2

Хьеший Гати-Юьртан мехкан дозанал дехьа а баьхна, цIа вирзира Болат а, Iумар а.

Деши, товханна хьалха охьа а хиъна, пхьегIаш дIалуьстуш карийра Болатна. Башха чолхе а йацара пхьегIаш: лоха когаш болу дечиган горга шун, кхийран биъ кад, дечиган масех Іайг, дуткъачу серех дуьйцина чоьлпа.

Зудчуx бIаьрг ма-кхийтти хиира Болатна иза хIума йааза хилар.

– Ахь хIума хIунда ца йиъна, Деши? – xaьттира цо, йукъахдихкина шаьлтий-доьхкий схьа а достуш.

– Йезац суна, – гIийла жоп делира вукхо.

– Хьайна бала бо ахь. Вай