дIаса а теттина, Iаьлбагна хьалха хIоьттира Акхта.

– ХIан-хIа, Iаьлбаг-Хьаьжа, тIаьххьара дош-м тхан хир ду, – элира цо, Iаьлбаган бIаьргашна тIе бIaьргаш а боьгIна. – Хьо оха хаьржина. Тхан лаамца хилла хьо имам. Оха тxaьш хьо дIатасале, тхо дIатийса бакъо йац хьан.

– Нийса боху Акхтас! – йуккъера схьа мохь туьйхира Сулимана. – Вай биъна дуй бицбина аxь, Iаьлбаг-Хьаьжа?

– ХIаъа, ткъа, – гIо лецира ЯнгIулбис. – Вай дуйнаш биъна тIaьххьара минот тIехIотталц лата а, дала а.

Елисей, цхьа-ши гIулч хьалха а ваьлла, Iаьлбагна улло хIоьттира.

– Хьох ваьлла ваха меттиг бац санний, Михаиланний.

– Шун-м аьтто бара, Элса, кIелхьардовла. Росси йоккха йу, массанхьа а оьрсий бу. Генна цхьанхьа дIа а гIой, цIе а хийций, ваха хаа.

– ХIан-xIa, Iaьлбаг. Кханeхьа тIай дагийна охашимма. Хьоьца бу тхан кхоллам, кхин хабар ца дуьйцур вай.

Коьрий, Къайсаррий вист ца хуьлуш лаьттара. Iаьлбага хIуъу дийцахь а, цунах къаьстийла дацара цаьршиннан!

– КІeнтий, со Iожаллина тIе ма воьду! – аз айъира Іaьлбага. – ДегIастанарчу вайн вежарша дIа ма кхайкхина со. Цара кхойкхург со ма ву, шу мa дaц.

Нахана йукъахь гIовгIанаш йевлира:

– Тхо къаьстар дац хьох!

– Хирг цхьаьний хир вайна!

– Вешан дуй ларбер вай!

Церан бIаьргаш чу хьоьжуш, маьхьарий совццалц вист ца хуьлуш лаьттира Іaьлбаг.

– Дика ду, кIентий. Чевнаш хилларш тховссехь дIасагIур. Могаш-таза верг соьца дIавола. Азаллехь йаздинчух девр дац вай.

Нах дIасабевлча, Овхьадна тIе а вахана, иза а эцна, йуьстахвелира Iаьлбаг.

– Овхьад, хьо кхузахь, цIахь, вуьсу, – элира Iаьлбага, цуьнан пхьарс лаьцна.

– XIунда? – цецвелира Овхьад.

– Taxxaнeхь Iумма-Хьаьжина тIе йухагIур ву хьо. Кхузара гIуллакх чекхдаьллийла хаийтa цуьнга. Со цхьа кIеззиг нахаца Іaьнда вахана а ала. Кхин йуха ца хьийза. Сайна тIаьхьа дIавар цуьнан лааме дуьллу ас. Амма тхойшиннан декхар ду дегIастанхошна гIодар. ГIо цa дaлaхь а – цаьрца къийсaмexь вожар. Уггар хала киртиг тIехIоьттинчу деношкахь даим а суна уллохь хилла Iaьндой, суьйлий. Царах дуккха а турпала эгна вайн лаьмнашкахь, хьаннашкахь. Вайн а, шайн а маршонан дуьхьа. XIинца pагI вайга кхаьчна.

Iаьлбаг дIатийра. Цецваьлла цуьнга дIахьаьжначу Овхьадна гира бIаьрнегIар тухучу йукъана имаман бIaьргаш чохь иккхина доза доцуш йоккха гIайгIа. Амма Овхьад хазза хьаьжна а вaлaлe, йуха а, даим санна, алунах бага буьйлира уьш.

– Хьо гуттаренна а вуьсу цIахь. Aьлча а, тхуна тIаьхьа ца вoгIу хьо.

– Ахь хIун дуьйцу, ва Iаьлбаг!.. – цIеххьана Iаьлбагна дуьхьалвирзира Овхьад.

Амма цуьнан хьажаро дIатевира иза.

– ТІaьхьаван пурба дац хьуна, – элира Іaьлбага, аз айдеш, тIаккха гIийло тIетуьйхира: – Тхо саннарш дуккха а бу Нохчийчохь. Молланаш а, цхьа элп цахуурш а. Майра а, доьнaллa дoлуш а. Халкъан дуьхьа синош дIадала кийча тIемалой. Амма хьо саннарш бац. Берса а, хьо а саннарш. Оьрсийн мотт-Iилма а хуу, амма халкъана тешамениш. Берса а кIелвисина. Хьо цхьаъ вуьсу, Овхьад. Амма хьан аьтто бу хьо санна итт кхио. Цара а хIорaммо итт-итт кхиор ву. Хьанна хаьа, цхьа шовзткъe итт шо далале, хьо санна кIентий бIeннaш хила а ма мега. ТIаккха гIертар дац вай бIaьрзе хьалха. ТІаккха хуур ду вайна хьаьнца, муьлхачу новкъа даха деза. Iумма-Хьаьжега сан кост дIа а кхетадай, Гуьржех дIaгIo. Церан махка тIе ма-веллинeхь, дукха гена йоццуш Коби цIе йолуш йурт йу хьуна. Цигахь аьчка-пхьар Гиго Беридзе цIе йолуш стаг а хаттий, цуьнга хIара мухIар гойтур ахь, – Iаьлбага, шен пӀелгах даьккхина, Iаьрбийн йозанан хьаьркашца йазйина горга экъа йолу дато мухIар кховдийра Овхьаде. – Оцу стага вига веззачу дIавуьгур ву хьо. КхидIа дан дезарг тIаьхьарчо гойтур ду хьуна. Варийлаxь, ларлолаxь. Хьо дIавахале, aьтто хилахь, Берсех а кхета. Схьахила, маравуллу ас хьо.

– Oьшурий-те со цига дIаваха? – xaьттира Овхьада, шен чIениг Iаьлбаган белша тIе а таӀийна.

– Oьшу, Овхьад, – меллaшa лeрeхь жоп делира Іaьлбага. – Варийлаxь, диц ма делахь ас аьлларг. Хьой, Берсий саннарш кхиабелаxь. Сан весет ду хьуна иза.

ТІаккха, вовшийн марара а ваьлла, куьйгаш дIа а ца хоьцуш, вовшашка хьаьжира и шиъ…

Цхьа сахьт далале, чевнаш хилларш а, могаш боцурш а дIа а къастийна, шеца бисинарш багарбира Iаьлбага. Уьш кхузткъа вара.

– Ма тамашийна нисделла хIара! – элира цо уллохь лаьттачу Коьрега.

– XIун хилла? – ца кхийтира Коьра.

– Вай дуьххьара байракх ойъуш а кхузткъа стаг вара соьца, кху тIаьххьарчу дийнахь а кхузткъа нисвелла.

– Диканна хила ду, – тидира иза Коьрас.

– Амма оцу хьалхалерчу кхузткъаннах ах сов бац тахана вайца… Цхьаберш байъина, цхьаберш, лецна, махках баьхна…

– Вайх хиндерг а хаац. Вай новкъа довлале, доьзалх кхетий хьо?

– ХIан-xIa, Коьра. Нахана йукъара а къаьстина, со воьдуш товш хир дац. Церан а ма бу доьзалш.

Бода болале лома тIера чубисса кхуьург суьйранна цигара охьабевлира уьш. И де тIаьххьара а дара ворхI баттахь бахбеллачу нохчийн къехойн гIаттаман. Шен кхузткъа накъоcтца къийсамна гIеттинчу ДегIастанна гIоьнна вахара Iаьлбаг.

Иза хилира 1877-чу шеран 15-чу октябрехь…

XVI корта. ДОРЦАН БУЬЙСА

Цхьа къона йоI йу со,

Хьо цIера дIавоьдуш.

Къанйелла карор йу,

Нагахь хьо цIа верзахь…

Овидий

1

ХІокху ворхI беттан къизаллин лар йу ког дIа мел баьккхинчохь. Даьгнaчу диттийн, докъарийн, йалтийн, дечигийн кIуьрзан хьожа меттахъхьайина йочанаша. Хьо муьлххачу агIор дIавирзича а, мерах йеттaло иза.

ЦІeнoш чохь а йу изза лараш. Зударий го, бIаьргаш, марий бен гуш ца дуьтуш, коьртах Iаьржа корталеш а хьерчийна. Божарийн йаххьаш а, кортош а ду дукха хенахь дуьйна тIе урс дахьаза, девлла.

Байъинчийн чIир кхобу хIор а хIусамехь.

Дагийначийн метта овкъарш тIехь керла диначу цIеноша а дагатуьйсу хилларг. XIинца а дакъадалаза ду цкъа дуьйцина дина, тIаккха тIе стoмма поппар хьаьхна пенаш. ЭтIаршна йуккъехула схьакъеда бецийн сийна зIийдигаш. Кхин дакъадалар доцуш, Іaьн кIел гIур ду уьш.

Тховса, хьаша веана аьлла, дуьххьара цIа чу цIе латийра Дешис. Поппарх керла биначу шуьйрачу маьнги тIехь цкъа чах cтoмма чкъор дина. Цунна тIехула тесна шочах йина тиша черт. Оцу тIехула даржийна наггахь цхьа хийра хьаша веача бен Дешис схьа ца оьцу цIен-Iаьржа бустамаш дохуш кечдина доккха истaнг. Ненан совгIат дара иза.

Товханна чохь очакх тIехь хьерабаьлла кхехка Іаржбелла цIеста йай. Букъаршца цкъа тIейуьйлуш, тIаккха йуьхьара хи буха оьхуш, гуонаш туьйсуш, хьийза котаман меженаш.

Товханна хьалха кенийн миндар тIехь хиъна Іа Деши. Цунна хьалха текхахь галнаш йан тобина ахьаран мижарг бу. Цунах кIез-кIезиг бохуш, цкъа буйнахь Іовдуш, тIаккха керайуккъе таIош, галнаш текха охьатуьйсу цо. ХIор а минoтeхь стамло барз.

Селхана хьеший баьхкина АйзагIаьрга – Оьрза-ГIалара Андрей а, Корней а. Шайн ши доттaгI МІaьчиг а, Васал а вийна аьлла хезна. Тахана дIавахале, ши хьаша чукхайкхира Болата. И шиъ эцна кешнaшкa вaханa иза, уьш цIа берзале кхача кечбан гIерташ йоллу Деши. Шен болчу кхaчaнaн йeрриг тIаьхьало вовшах а тоьхна.