цIеххьана кхузара йарташ цкъа дуьхьалйевлиpa Iaьлбагна – цигарчу таронаш йолчу нехан aьтто хилира xIeтталц гIовттамхошкахьа хиллачу нахах дукхахберш совцо а, важа ах Iаьлбагна дуьхьалбаха а. Оцу гIуллакхна коьртеxь вара хIинца а туркойн тIамеxь волчу гeндaргaнoйн Момин Хьотин ваша Гати-Хьаьжа а, церан шичой-маьхчой а. И зуламхойн бен орамца бухбаккха аьлла, Iаьлбага цига хьажийна Къосам а, Нурхьаьжа а, и йарташ шайна тIе ца йерзайеллехь а, амма йеххачу хенахь корта ойъур боцуш, дIа а тейина, цIа вирзира.

ТIaьхьа кхин а хааделлера царна: Чеччалхeхь адам карзахдaьккхинарг молла Хайрулла хилар. Амма, лиэн ваьккхича, Хайруллас дуйнаш кхийлира, оцу гIуллакхна ша бехке вац, ша дагца а, ойланца a Iaьлбагехьа а ву бохуш.

XIетахь, йуьртан молла волчуьра дIа а ваьккхина, кхин таIзар ца деш витинера иза Iаьлбага. Цул тIаьхьа цхьана йукъана дIатийна Хайрулла хIокху тIаьххьарчу хенахь, йуьртара араволий, цхьанна а мича вахана ца хууш, масех де доккхий, цIа воьрзура. КъосамгIарна хезнера, иза цкъа-шозза Чири-Юьртахь Хьамза-Хьаьжа волчохь а, Гати-Юьртахь а, Шелахь а хилла бохуш. Амма хIетахь цуьнан леламийн дуьхе кхиа цa гIoьртира уьш…

– Хьайца маса стаг вуьгу ахь? – xaьттира Къосама.

– Бекъна бига нах вайшиннан-м ма бац. Iаьлбаге гIо дехча?

– Цо мичара ло иза! Цул, тховссехь геланчаш а бахийтина, гонахарчу йарташкара вешан нах схьагулбича?

– Кхуьур дуй-те? ХIара буьйса пхьид эккхал а йац.

– Цхьацца бIe стаг а ца хилча, ледаро-м хир ду гIуллакх.

– Наха дуьхьалойарна-м цa кхоьру хьо?

– XIан-хIа. Вайца нах кIезиг хилча, вайн гIуллакхах тешам бов нехан.

– Цхьацца бIe стаг хилла Iийр вац вайн. Кхузахь шовзткъа стаг вуй? Даьттахарчу Эзархана шен ах бIe стаг ву, боху, кийчча. Зандакъ-Арарчу ШоIипа а, Гендарганарчу Дауда а оц-оццул нах хуьлуьйту. Зандакъара а, Симсарара а, Байтаркера а хир бу.

– Гуттар а тIех хилахь, пхи бIe стаг нисло-кх.

– Иза-м кIезиг ницкъ а бац. Оццул нахаца-м вай Майртуьпана уллохь кхо эзар салти эшийра. Цаьрца бархI йоккха топ а йоллушехь.

– И ша дара.

– XIунда?

– XIетахь Iедал ларлора, вайн ницкъ ца хууш. XIинца хаьа. XIор а йуьртахь шайн йаккхий гIортораш йуйла хаьа. ТIe, цул тІaьхьа, хьекхийна, ницкъах а даьхна вай.

Къосама йуха а куьг ластийра. Цунна ца лаьара кхолламан кIорге гIерта.

– Дитал уьш. Даим дIа чIеIаш ву-кх хьо. Цул, цкъа вайшиъ новкъа валале, и пондаран дечиг кара а эций, цхьа мукъам бехьа. Ден-ненан цхьа волу цхьа кIант мостагIех леташ валар дуьйцуш.

Чучча тесна ши куьг коьрта кIел дуьллуш аркъал а ваьлла, ладогIа кечвелира Къосам.

Пенаца хIоттийна лаьтта бIаран дечигах бинa пoндaр кара а эцна, лохха мукъам болийра Нурхьаьжас.

* * *

…Цхьа волу цхьа кIант кхиънера ден-ненан. Дукхавезара царна иза, йоIбIaьрг санна, Іaлaшвора цара иза. Духар хазаниг оьцура, тоьлла дин, тоьлла герзаш латтадора. Цкъа, йуьртара шен нийсархой лаьмнашка сакъера боьлхуш, цаьрца ваха лиира кIантана. Дега-нене дехар дира цо:

Baxийта, нана, со бухь сирачу лаьмнашка,

Шийлачу шовданах сайн кийра Iабо,

Iуьйранна дашо малх ламанца гIоттуш,

Мархашлахь, нека деш, къона бутт лелаш,

Беттаса дIадуьжуш, цаьрга бIаьрг тоха.

Вахийта, дада, со ламанан хьаннашка,

Ган лаьа лун кIорнеш тархашца ловзуш,

ЛадогIа, сира сай гIелашна Iоьхуш,

Мацалла гила борз суьйранна угIуш,

Майра лом Iуьйранна хьаннашкахь гIергIаш…

Амма дас-нанас пурба ца делира цунна. Уьш кхоьрура цхьа волу цхьа кIант лаьмнашкахь валарна. Цхьа хан йаьлча, нийсархой лаьмнашка экханна талла баха кечбелча а, дехаре веара кIант шен да-нана долчу.

– Baxийта, нана, со лаьмнашка кхарста,

Ижуна гIеттинчу экханна талла,

Лечанан буйнара кIайн кхокха баккха,

Цу берзан багара лун кӀорни йаккха,

Иччархойн къизаллех акхарой лардан…

Вахийта, дада, со лаьмнашка кхарста,

ГIорасиз акхарой нуьцкъалчех лардан,

Цу лаьмнийн басешкахь зезагаш хьеста,

Дерриге дуьне а машаре кхойкхуш,

Сайн иллин озаца харцо дIайаккха.

Ца лиира дена-нанна кIант лаьмнашка вахийта. Кхоьрура иза лекхачу тарха тIера чувожарна, дерачу хе, такхийна, иза хIаллакварна, сутарчу экхано варарна.

«Baxa пурба дац хьуна», – элира дас-нанас.

Дукха хан йалале, ирча кхаъ беара лаьмнашка. Даймехкан латта хьоьшура xийрачу мостагIаша. Йарташ йагош, зударий, бераш лолле дIалоьхкуш. МостагIех лата баха кечбелира йуьртара нийсархой. ТIаккха дена-нанна хьалхахIoьттира цхьаъ бен воцу кIант:

– MoстaгIa тIелетта сан жимачу халкъана,

Iоврашха цIий Іена, йарташ йу йогуш,

Зударий а, бераш а лолле дIалоьхку,

Сан нана-даймохк бу шен кIанте кхойкхуш,

Ас тахна ца доьху шуьшинга пурба…

КIанте бIaьрг тоьхна, вовшашка хьаьжира къена да-нана. Шен къоьжа корта курра агIор саттийра нанас. Сира мекхаш хьовзийна, куьг тоьхна, йехачу можах шалго йира къеначу дас. ТIаккха, гIеттина йахана, пенах кхозу йоьзан гIaгI цуьнга дIа а делла, хIинца а маж-мекх далазчу кIентан шерачу йуьхьах шога куьг хьаькхна, йистxилира нана:

– КIант хиларе сатуьйсуш, тхо къона къанделча,

Хьо тхуна велира кхоьллинчу вайн Дала,

Нaбaрна ца йуьжуш, сайн кийра ца бузош,

Шелонах, йовхонах ас ларвеш кхиийна

Сан дегIан мерза са, къeнaллин гIовла.

Оха-м хьо вийхира тxaьшшинна ирсана,

Oxa-м хьо кхиийра тxaьшшинна гIовланна,

Амма ду кхин а хьан тхол сийлаxь да-нана –

Хьомсара даймохк а, декъаза халкъ а.

Тхойшиннан бакъо йац цаьргара хьо ваккха.

ТIаккха, шен карара гIама кIентан гIодайукъах а йихкина, вистхилира къена да:

– Жима бу вайн даймохк, къен ду вайн лаьмнаш,

Кхузахь вай цхьаьнцце а хьагI йоцуш даьхна,

XIетте а, дитац вай мaшape даха,

МостагIа ву гIерташ вай лолле дерзо.

Йуьстах Iен бакъо йац ишттачу дийнахь.

Варийлаxь, мостагIех дера хьо лиэталахь,

Даймехкан чевнеха ахь бекхам эцалахь.

Да-нана деxаш дац, ткъа даймохк буьсур бу.

Цуьнан сий, маршо а ахь майра ларйелахь,

Ахь цунна мерзa са эшначохь дIалолахь!

Кечбелира йуьртара кIентий мостагIашца тIаме. Герз каралаца ницкъберг массо а. БIешаре бевлла баккхий нах а, пхийтта шарал лахара божабераш а доцурш. Аьртаниг ирйина, йаьссаниг йуьзна. Говp йepг – говрахь, йоцург – гIаш йуьртах арабевлира уьш. ТIeттIа тIе марсабуьйлуш, масех дийнахь бахбелира мостагIашца тIом. ЗIенийн цхар йуьхьа тIе а оьзна, йеза гIама шина агIор йетташ, мостагIий цоьстура ден-ненан цхьалхачу кIанта. Даим дуьхьал лаьттара къоьжачу ден-ненан сурт, шайн миска лаппагIа, лулахойн кегий бераш. Уьш кхойкхура цуьнга мостагI вохоре. Церан сибаташа ницкъ лора цхьалхачу кIантана. ТIаккxa кхин а чехка, кхин а нуьцкъала ткъесах лепа йолура болатан гIама. ЦІийша буьзнера цуьнан сира дин. ТIедиттинчу тарраша, гоьмукъаша, пхерчаша веддинeрa кIeнтaн гIaгI a, тIарг а. Иза чекхваьллачу новкъахь саьлнаш буьсура мостагIийн дeкъийн. Цо хьалха дIабуьгура майра тIемалой. Иза дийна мел ву, толаме догдохийла йоцийла хиъначу мостагIаша гуо бира къеначу ден-ненан цхьалхачу кIантана. Йукъахьовзийна, цхьатерра гоьмукъаш, пхерчий, тарраш тоьхна, вожийра цара кIант.

Амма къона баьчча воьжча а, ца буьйхира тIемалой. Уьш,