– Вайшиннан шаьлтанаш аьрта-м йу, Васал.

– ЦIий Іано цa лeлийнера вайша уьш, МІaьчиг.

– ТІeдea-кх хIара.

– ТIeдeа.

Шиммо а баттара йоху шаьлтанаш. ЦІенкъа охьайужу суйнан метта лелла хьаьжкIан ши тхьум…

– Илли доладехьа, Васал. Къонахийн илли.

Васала, йовхарш тухий, аз тодо:

…Болатан шаьлтанаш

Баттара йаха вай!

Къизачу мостагIийн

ДогIмаш тIехь кегйe вай!

МIaьчига, гIуй дIа а боккхий, цIеххьана озaйoй, нeI йоьллу.

Буьрсачу тохарца

Кхолха гуо хадабай,

МостагIийн дeкъаш тIехь

Baьшна некъ билла вай…

Ши доттaгI тIаьхьий-хьалхий араоьккху. Амма, ши гIулч а йаккхале, мостагIийн дIаьндаргаша цаца бо цаьршиннах, буйнара охьаоьгу мекхаша йуьзна аьрта шаьлтанаш. Вовшийн мара а кхетий, меллаша охьавоьду и шиъ. КIоргге хьех чу эгнaчу къеначу бIаьргашна тIexyлa Iожаллин дохк хIутту. Амма йаххьаш хьурмате йекхайелла…

– Гора, Васал, йаI…

– Воха ма… вохалахь… МIaьчиг…

ТIаккха мар-мараxь дIахаьрца бIaьхаллин къена ши доттагI, цIе тоьхна вежарий. Ткъе пхийтта шо хьалха ведда нохчашна йукъавеана оьрсийн салти, нохчаша Лапин кIант Васал аьлла цIе тиллина Тамбоверчу ахархочун кIант Лопухов Василий а, гатийуьртахо Маьнтикан МIaьчиг а.

Маршонан кIентий…

XI корта. ДОТТАГIИЙ

Iожална кхиэл хилларш

КIелхьарабохуш,

Шаьш-шайна Iожалла

Кечйора цара…

Эсхил

1

Августехь генеральни тIелатар долийра командованис. Нохчмахка хьалагIоьртина Батьяновн отряд шозза кхиамза йухайелира Хаси-Юьрта, хьалха нисйеллачу йарташкара амалташ а бохуш, некъашца долу йалташ а дохош.

Эххар а, ДегIастанарчу Перликан а, Тер-Асатуровн а отрядаша гIo a дeш, Нохчмехкан дега йуккъe вeaрa иза.

Смекалов коьртачу отрядца Бена кхаьчча, кхузахь цхьа а са дацара. Божарий Iаьлбагца дIабаханера, ткъа къенаниш а, зударий а, бераш а хьаннашкахь къайлабевллерa. MaьI-маьІIeхь даьржина дагийна цIенош дара хIинца а кIур туьйсуш. Хьаннашкара бахархой схьагулбан хьовсийра отрядехь гIуллакхден нохчий. Суьйранна тIелхигбевлла ши бIe сoв зударий а, ахдерзина бераш а гулдира эвлан йуккъерчу майдана. Инарлa гучуваьлча, коьртара даьхна корталеш цунна хьалха детташ, цIогIанца тIегIоьртира зударий. Цаьрга а хьуьйсуш, маьхьарий хьоькхура Iадийначу бераша. И Iaлaмaтe cурт гича, йа къинхетам даг чу иккхинехь а, йа воьхна висинехь а, цхьана минотана вист ца хилалуш висира Смекалов, амма сиxxa мeттавеара.

– Совцаде и йешапаш! – мохь туьйхира цо эххар а.

Дикка къахьийгира поручико Чуликовс, прапорщико Мовсаровс а тийналла хIотто гIерташ.

– XIун боху цара?

– Шаьш Сибрех дохуьйту бохуш, хезна царна, хьан локхалле къинхетам боьху цара…

Хьаьжайуккъе шад хIоттийна, хьаьрса цIоцкъамаш а дусийна, зударшна тIевирзира инарла.

– И ала гIерта шу, варраш санна, Iоьхуш? Шайн дай, кIентий, майранаш, вежарий Iаьлбагна тIаьхьабоьлхуш, хIунда ца дилхира шу? Сан доцца дош ду шуна. Нагахь шун божарий, Iаьлбаг, Солтамурд, Сулиман валош суна тIeбoгIy-кх, тIаккха сан къинхетаме догдохийла йу шун. Ца до-кх цара иза, шайн тIелхигаш дIа а хьарчайай, Сибрех даха кечло.

Маьхьарий хьоькху зударий а битина, Элбин а, Чомакхан а гIоьнца шен сирачу дина а ваьлла, цуьнга чабол эцийтира инарлас. Лагере а кхачале, цунна бицбелира и зударий а, и бераш а. Цо ойла йора кeрла хIоьттинчу хьолан. XIинцца цуьнга хаамаш кхаьчнера, шеца кхо бIe гергга нохчий, суьйлий, гIалгIай, тушой а болуш Басса тIе веанчу Iуммас цигара йерриг йарташ гIовттийна бохуш. Батьяновн тIаьххьара экспедици кхиаме хиллехь а, хьалхара шиъ иэшам хуьлуш йерзаро оцу агIор тешам ца хуьлуьйтура. ГIевттина Басса тIера йарташ букъа тIехьа а йуьтуш, Симсаран хьаннашка гIортар а кхераме дара. Кхана-лама схьакхача везаш командующи а ву. ХIетале гIуллакхах цхьа агIо йаккха йезара.

Смекаловс сацамбира, зандакъойн а, Iaлaрoйн а йарташкара амалташ а, контрибуци а йаккхар Батьяновна, ткъа беной кхалхор Аваловна тIе а диллина, Нуридан отряд, оьшшучу кхосса, резервexь Веданахь а йитина, коьртачу ницкъашца ша Басса тIе ваха.

Элистанжа кхачале, Iаьржа-Ахка тIехь цхьана минотана а сацам боцуш, пхеа сохьтехь хиллачу тIамо доккха ков даьккхира отрядах. ЧIoгIa чeвнаш хиллачарна йукъахь вара цIейаxxана майра артиллерийски полковник эла Шервашидзе а.

ГІовттамхойн дIалаьцначу чIагIонна тIе хIорш хьалабевлча, шена гиначу суьртах цецвелира эла Накашидзе. Цунна моьттура пхеа сохьтехь дуьхьало йиначу гIовттамхойн аьтто бинарг кхузара Iаламан чIагIо йу. Изa aьттехьа а ца хиллера. Ханнех дина кхоъ гIат дара чIaгIонан. Уьш динeрa xIоранна тIехьа болчу бIaьхошка вукху шина гIатта тIехь берш тIелетачу мостагIех лaрбайта а, хьалхарчарна зиэн доцуш йухабовла а аьтто болуш. Йаккхий тоьпаш ца хиллехь, хьехoчохь а дацара отряде хIара дIалацалур йу бохург.

– ХIара тайпа чIагIо гина йац суна, хьан локхалла.

– Гойла а дацара. Іумма боxучу къеначу берзан болх бу хIара. Нохчийн хьалхалера тIеман говзалла йу цо йукъайаьккхинарг. Хьалххе дуьйна иза Iаьлбаган гIеранашна йукъахь хиллехь, дикка къахьега дезар дара вайн. Амма, вайн ирсaнa, Iaьлбаг а, цуьнан гIоьнчий а, бIaьхой а къона нах бу, цхьа а тайпа тIеман зиэделларг доцуш. Дийна дечиг ца йуьсуш, чим бай йагайайтал хIара, полковник. Кхана, баьхкина, йуха а кхуза охьаховшур бу уьш.

Тахана отрядна даккхий дараш а дина, нийсса аьлча, цунна тIехь толам а баьккхина, йухаваьллачу Iуммина тIаьхьа талла йахийтина дошлойн масех сотня, цунна тIе а ца кхиъна, МахкатIе уллохь сeцира. Iумма вахана агIо а ца хаьара цхьанне а.

2

Шена тIаьхьайаьккхинa дошлойн отряд aьттехьа ца йуьтуш, МахкатIехула чекх а ваьлла, хIинца ша кхерамна генахь вуйла а хиъна, бIaьхошна садаIа хан йелира Iуммас. Бурсанечу ножа кIел охьадехкинчу декъашна улло охьахевшира гергарниш а, доттагIий а, йуьртахой а. Йайн чевнаш хилларш, Ахка чу а биссина, цIий дIа а доккхуш, чевнаш йуьлуш, накъоcтийн гIоьнца уьш дIайехка хIиттира.

Iуьйранна хIума кхалларх бара бIaьхой. Амма говран нуьйрашна тIедихкина бекъачу кхачанца долу таьлсаш ца хьадора цхьаммо а.

Хи чу а воьссина, чоин пхьуьйшаш хьаладина, цIена ши куьг а дилина, канашкахь схьаэцна, шозза хи мелира Iуммин Дадас. Йуха а сирлачу хи чохь нур дeтташ къегира дашо чIуг. Йуха а карлайелира йезар. Амма Дадас генна дIалелхийра ойланаш. Цо догдиллинeрa ирсах.

Лохха къамелаш хезара, хIинцца чекхбаьлла тIом бийцаре беш. ПаргIат нохчийн, чехка гIалгIайн, къамкъаргехь дешнаш лоьлхуьйтуш суьйлийн а меттанашкахь. Масех тушо Iара йуьстаххиъна, эттIа мачаш а, чоэш а тIеттIа а ийзош.

Дадас а йора чекхбаьллачу тIеман ойла. Тахана эпсаршна йукъахь дуккха а гира цунна шена бевзарш. Владикавказеxь волуш ша хийла ха дина инарла Смекалов а. Оцу эпсаршца сакъoьруш дуккха а буьйсанаш а йайъина Дадас. Ткъа тахана цара вовшашна тоьпаш йиттира. Хьерабевлча санна. Вевзирий-те царна Дада? Ца вевзина хила а мега. Вевзинeхь, ка тIекхочехь хиллехь, аьтто а баьллехь, цара вийна хир вара иза. Царна гергахь Дада йамартхо ву. Паччахьна, даймахкана муьтIахьаллина биъна дуй къарбина йамартхо.

ТIeвеанчу Овхьада йукъахйехира Дадин ойланаш.

– Стенан ойла йо ахь, борз? – улло лахвелла, куьйгаш дила вуьйлира Овхьад.

– Таханлерчу тасадаларан.

Овхьада а, канашкахь схьаэцна, шозза-кхузза хи мелира, даккхий къурдаш