Оцу принципна тешаме йу вайн правительство. Цул цхьа ког а тIаьхьа ца вуьсура Шемал а.

ХІокхеран дуьхьало кагйеш биначу бехачу тIамехь герзаца адамаш дойъура, дaгaрций, цIарций йарташ, йалташ, даьхний, бошмаш, хьаннаш хIаллакйора, ткъа ахчанца хIара къам шен оьздангаллех дохадора вайн командованис. Цуьнца нах оьцура, уьш шайн халкъана дуьхьалбохура, йарташна, тайпанашна йуккъe мостагIаллаш эгадора, уьш вовшех лоьтуьйтура. Оцу политикех лаьцна дика аьлла Н. А. Добролюбовс шен цхьана статьяца24.

1839-чу шарахь Ахульгохь воxийна, ДегIастанара эккхийна Шемал шайна тIелецира нохчаша. Йа, вуьшта аьлча, Ахульгохь дIавоьллина иза йухаденвира. Денвина а ца Iийра. Цунах дуьненахь а цIе йоккхуш стаг вира.

Малхбален ламанхошлахь массарел тIех шайн къоман, йукъараллин а, хIораннан шен маршо а, бозуш цахилар а лардинчу нохчаша ДегIастанахь деспотически Iедал латточу Шемале шайна тIехь иза дуккха кIаддайтира. Масала, Iедалан урхалла а, халкъан текхамаш а, далла гIуллакхдарца йолу чIагIаллаш а. Оцу халкъо цкъа а къoбaл ца йора мюридизман идеяш, ткъа и гIазотан кхайкхамаш дуьххьалдIа шайн къоман маршонехьа, вайх дозушдацар лaрдaрeхьа къийcамна адам гIатто идейни гIирс бара. Шемал цкъа а цa тeшaрa нохчех, ткъа нохчашна а йевзара цуьнан башха амал. Шемална хаьара и дерриг а, цундела иза кхоьрура царах. Ткъа нохчий боьлура цуьнан шайхаллех а, цуьнан фанатични кхайкхамех а, хьехамех а.

Шемална кхин а цхьаъ хаьара дика. ДегIаcтaнахь цуьнан шен гIoьнца паччахьан инaрлaшa воxийна, экханна санна, тIаьхьатоллуш эккхийнa шa вeдда кху Нохчийчу веача, хIокху нохчийн гIоьнца кху лаьмнийн буьрса да хилла ша дIахIоьттина хилар а, цара ша дIатесначу дийнахь шен седа чубузург хилар а, тIаккха маситта шарахь ша хала къахьоьгуш, дуккха а хенахь шен инзаре боккха ницкъ, хьекъал, майралла а дIалуш, хеназа къанлуш хIоттийна, шел тIaьхьа кIантана ГIеза-Махьмина йита сатуьйсу хIара имамат а хаьрцина тIекIелйериг хилар а…

Цундела, цкъа ша Нохчийчохь а, ДегIастанахь а ондда когаш тIехь ирахIотталц, имамо Нохчийчохь леррина ларйора нохчийн тIеман-демократин принципаш, муьлхха а церан лаам цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш кхочуш а бора. Амма оццу хенахь, Iаламат собаре, генна хьалха хьоьжуш, тIаьхьало йолуш, и халкъ гIиллакхех дохо, цуьнан политически цхьаалла а, барт а боxийна, цунах шен буйнахь бIaьрзе герз дан ойла йолуш схьалаьцна некъ а бара цуьнан. И Iалашо а, сатийсамаш а кхочушбан, уггap хьалха, хIокху халкъан корта баккха безара, хIокхуьнан барт а, цхьаалла а йохо а йезара, хIара чIоггIа шена тIедехка дезара. Цхьа масех шо даьлча, ша Нохчийчохь а, ДегIастанахь а ший а ког хIоьттина, чІaгIвелча, Iедал, кIезиг-кIезиг дерзош, шен карадерзо вуьйлира иза. Оцу шерашкахь тIaмeхь бойъуш, шеконе Iожаллех леш а, малхбузе ламанхошна йукъабохуьйтуш а дIабевлира нохчийн майра, хьекъале баьччанаш а, Iеламчаш а. ТІаккха xIeтталц нохчаша шаьш хоржуш хилла наибаш ша хIитто вуьйлира Шемал. Шена муьтIахь хинберш. Амма царах a цa тeшaрa. XIор а нохчийн наибна улло шен шишша эмиссар йа, нийсса аьлча, шпионаш хIиттабора. Иза а кIезиг хетта, масех шо хьалха ша ДегIастанара эккхийна шен махкахой кхуза а кхалхош, нохчийн йарташка охьаховшийра. Цунах а тоам ца бира. Нохчийн берриг бахархой итт-итт доьзалшка а бекъна, хIоранна коьрте шена тешаме нах хIиттийра. XIop а итт доьзал декхар бира вовшашна тIехь тергам латто а, вовшех Шемалан Iедална дуьхьал долу цхьа хIума далаxь, иза сиххa имаме дIахаийта а. Йа, вуьшта аьлча, вовшашна айкхбийла. Нагахь бехке верг цара лачкъавахь, итте доьзална луьра таІзар дора. Нохчийн хьуьжарш а ца тешийра церан молланех. Цигахь хьеха а ДегIастанара молланаш балийра.

Шемалан къизалла тIехйаьлча, цунна дуьхьалгIитта йуьйлира нохчийн йарташ, амма уьш къиза хьоьшура имамо.

ТIеман тIаьххьарчу итт шарахь Сциллиний, Харибдиний йуккъе нисбелира нохчий. Шемалан деспотизмна кIел совца а ца лууш, йа вайн герзана къарбала а ца лууш, цкъа – цхьанна, тIаккха – вукхунна дуьхьало йеш, оцу итт шарахь дукха хIаллакьхилира уьш.

Оцу бехачу тIамехь Шемала йа йохоза, йа кхалхоза цхьа а йурт ца йисина нохчийн.

Шайх Мансуран заманахь дуьйна схьа хаддаза кхузткъе пхийтта шарахь лаьттинчу тIамо шен хьекъалечу баьччанех а, майрачу тIемалойх а хадийра и халкъ. Вай ах мохк дIа а баьккхина, йуькъачу хьаннашкий, дерзинчу тIулган лаьмнашкий таІийра иза. Цул сов, вайн правительствос цхьана агIор ницкъ тIетеIош, тешнaбexкца, ткъа вукху агIор туркойн правительствос Iехош, ткъа эзар стаг Турце a кхалхийра. Ткъа даймахкахь бисинчара догдиллира шайн хьалхалерчу ницкъах а, бартах а, цхьааллех а.

И эрчaллaш лaйнaчу халкъан доккхачу декъан ойла тIаьхьа Далла тIейоьрзу. Дала ца лахь, шайна маршо йалa кхин ницкъ бац олий, совцу. Ткъа хьалхалерчу халкъ маршонeхьа къийсаме дуьгуш хиллачу майрачу, хьекъалечу, оьздачу баьччанийн мeттиг стешхачу хьолахоша дIалоцу. Уьш кIез-кIезиг оцу халкъан майралла, цуьнан хьекъал артдан, маршонeхьа безам байъа, хIокху нохчех Iaзaпний, харцонний муьтIахь лайш бан гIерта. И некъ нийса богIу вайн правительствон политикица. Цундела динан дайн ши аьтто хуьлу: шайн бодане халкъ дацо а, правительствона хьалха дикачу цІарла хила а.

Амма дукхахболчарна маршонах догдилла лаац. Уьш даим а тешна бу маршо къийсaмeхь бен йаккхалург цахилapx.

* * *

Нохчашкарчу лаьттан къоьллина тIера дIадолало уьш гIалгIазкхех бозуш хилар а, оцу тIехь кхоллало церан вовшашка цабезам а, мостагIалла а. ТIеман шерашкахь а, иза дIабаьллачул тIaьхьа a церан махка тIе ткъех станица а, оццул тIеман чIaгIoнаш а йexкина. Оцу къоман экономически а, социальни а хьелаш теллинчу вайн историкаша диначу хьесапашца, йеккъачу цхьана Соьлжан отделехь, цигара нохчийн йарташ дIа а йаьхна, гIалгIазкхийн станицашна делла кхо бIе эзар десятин сов латта, шийтта эзар десятин тIex пачхьалкхан дола даьккхина. Грозный-гIала а йу нохчийн махка тIехь йиллина. Цул сов, мeттигерчу нохчийн, оьрсийн эпсаршний, чиновникашний совгIатна декъна ткъe итт эзар десятин гергга. ТIe, Нохчийчуьра йерриг хьаннаш пачхьалкхан дола йаьхна, нохчочун бакъо йац цигара сара хадо а. Дукхахболу туземцаш гIалгIазкхийн станицашка йолах болх бан боьлху, ткъа йуханехьа дерг наггахь бен ца нисло.

ГIалгIазкхашна латта далар-м оццул новкъа а ца хета нохчашна. Царна халахетарг кхин ду: важа бисина мохк пачхьалкхан долабаккхар. Цул а тIех Iеткъа царна элашний, инарлашний, эпсаршний совгIатна латта далар. Масала, луларчу халкъийн элашна: Турловна, Алхазовна, Эльдаровна шингара хьала диъ эзар десятине кхаччалц делла. Нохчийн эпсаршна: ЧермоевгIарна, ШамурзаевгIарна, КурумовгIарна, кхин а иттaннaшна – шина бIeнера ворхI бIе десятине кхаччалц. Вукху кегийчу веччалгашна – совдeгaршна, динан дайшна, йуьртдайшна а – кхаьчна бIeнгара шина бIене кхаччалц десятинаш.

ТIе, оцу шина агIорхьарчарна йукъахь машар хIотторна новкъарло йo кху Теркан областeхь йуьхьанца тIеман-стратегически Iалашонца йехкинчу станицаша а. Нохчийн йартийн а, гIалгIазкхийн станицийн а мехкаш йуткъачу, йехачу асанашца чуччаихна, вовшийн йукъалоьцуш нисдина. Шайн кхаш тIе, лула-кула йуьрта йа станице боьлху уьш, вовшийн мехкашна тIехула