– Гой хьуна, Евгений Иванович, – долийра цо, ша меттавеача, – туркошца тIаме бахана нохчий а бац цхьаъ. Цхьаберш правительствос эцна, шозлагIниш – йал а йелла, лата бигна. И хьалхарниш – ЧермоевгIар, МамаевгIар, ШамурзаевгIар, кхин а, кхин а бу. Уьш баккъал а императоран дуьхьа бахана цига, царна дика ма ву иза. Нагахь тахана кхузахь, оьрсий а боцуш, туркой, англичанаш, французаш йа муьлхха а кхин нуьцкъалниг хиллехь, церан императорш а, церан «даймохк» а ларбан а гIур бара уьш. Ишттачу нехан даймохк а, халкъ а ма дац. И ший а дешех духку цара, ойла ца йеш. Шайна ахча делчахьана, иблисна гIуллакх дан а кийча бу уьш.

– Доцца аьлча, халкъашна йуккъе зайлаш тоьхна-кх Iедало. ХIан, Яков Степанович, дIамалий вайша? – кад схьаийцира Евгений Ивановича. – Шун могашаллина тIера, господа!

Берсас чайнах къурд бира.

– Довханиг доттий хьуна?

– Баркалла. Бакъду иза, Евгений Иванович. Амма тхан халкъан ойла даим а гуманни йу. Цуьнан, мостагIалла-м хьовха, цабезам а бац цхьана а къоме. Чермоев а, цуьнан компани а оьрсийн императоран дуьхьа, йа шайн йукъараллин дарж, йа шайн хьелаш лардаран дуьхьа бахна тIаме. Ткъа оцу полкера могIара нохчий Iехийна бигна.

– Ткъа кхузара оьрсийн бахархой, шун гIаттаман кхиам хилахь, шаьш кхузара дIалахкарна ма кхоьру.

– Иза аьттехьа а дац.

– Ахь-м иштта дуьйцу, ткъа гIаттаман тхьамданашна дагахь кхин хила там бу. Уьш, хьо санна, кхетамна лакхахь ма бац.

– Церан дагара хууш ма дуьйцу ас. Уьш оьрсашна дуьхьал ца гIевттина. ХIара Iедал дезаш Iа оьрсийн халкъ? Шуьшиъ ву ткъа цунна реза? ХIун ду гIовттамхоша доьхург? Кху махкахь дехачу дисинчу къаьмнашца шаьш бакъонашций, латтаций нисдар.

– ХIаъ-хIаъ! ХIинца ас бохучу тIевеа хьо!

– Муха?

– Кхузара оьрсийн бахархой шун махка тIехь беха. Цаьрца шун гамо йац бохучух теша хала ду, Берса Рохьмадович.

Берсин йуьхь кхоьлира.

– Оцу дерригенах а кхетархьама, тхан къоман амалш йовза йеза, Евгений Иванович, – элира цо. – Арахьарчу стагаца а, кхечу къомаца а гIиллакх а, йахь а лелор цIийх доьлла тхан. Цунна тоьшалла ду тхан къоман йерриг истори. Нохчаша туш лора шайн феодалех бевдда кхуза баьхкинчу муьлххачу а къоман нахана. Бусалба а, керста а ца хоьржуш. Ткъа тIом болуш бевдда тхуна йукъа бIеннаш салтий баьхкиний а, уьш инарлашка дIа ца бала, нохчаша шайн йарташ йагайойтуш хиллий а хаьа шуна. И цхьаъ ду. Iедалой, иза дIакхоьхьучу цхьацца нахий кхуллу халкъашна йукъахь мостагIалла. Амма халкъаш Iехор гена доьдуш гIуллакх дац. Тахана ца кхетахь а, кхана-лама халкъаш кхета. Нохчашна-м дукха хенахь дуьйна хаьара шайн бохамашна, къоьллина, Iазапна бехке оьрсийн халкъ доцийла, ткъа и ша а Iазапехь даллош оьрсийн паччахьан Iедал дуйла. ТIе, нохчий хьега дIора дика хьал а ма дац оьрсийн халкъехь а. Ас дийца ца оьшу иза. Iедало дийнатийн хьелашкахь ма латтабо муьжгий. ХIара Iедал тIедаллац, цхьа доьзал санна, бертахь ма баьхна нохчий а, гIалгIазкхий а. Iедало битахьара, хIинца а иштта Iийр бара, жимма а адамалла долуш хIара Iедал делахьара.

Берсас, бете йовлакх лаьцна, кIажвахана йекъа йовхарш туьйхира.

– Бехк ма биллалаш, – элира цо, халла дIа а тийна. – Ткъа шайн долахь бIе, пхи бIе десятин латтанаш дIалецна эпсарш а, совдегарш а! Иштта кхин а лаьхьарчий мел дукха ду! Кхузахь Iедалан гIортораш хилла лаьтташ долу. Доцца аьлча, Iедална, цуьнан хьадалчашна дуьхьал гIевттина нохчий. Цундела гIовттамхоша бекхам оьцу, Iедалчех-м хьовха, ткъа иштта нохчийн йуьртдайх, динан дайх, совдегарех. Амма машаречу оьрсичун коьрта тIера чо а талхо ойла а йац. Суна хетарехь, нохчаша айъинарг массеран а йукъара гIуллакх ду. Амма Iедало цунах кхета битац кху махкара оьрсий.

* * *

ХIокху тIаьххьарчу бIешаро инзаре баккхий хийцамаш бина нохчийн къоман синкхетамехь. Вуочу агIор. Цунна дало масалш дуккха а дара, делахь а, хIокху таханенна тIедогIучу цхьанна тIехь соцур со.

Нохчийн йарташкахула лелаш, суна хааделира хIокху халкъан дуккха а барта иллеш хилар. Уьш дерриг а турпалаллин иллеш ду. Мацах цкъа шаьш монголийн-татарийн ханашца, Тимуран ордашца, Крыман ханашца, гонахарчу къаьмнийн феодалашца, оьрсийн паччахьашца латтийначу къийсамех, шайн халкъан баьччанех лаьцна дуьйцуш.

Амма хIокху тIаьххьарчу шерашкахь, оцу турпалчу иллийн меттана, кхин кхолладелла: гIиллакхех, Iожаллех, эхартах лаьцна сингаттаме, дуьненах догдиллина чулацаме иллеш.

Цецвала хIума дац иза?

ТIамо оьздангаллех, адамаллех а дохадо адамаш. Башхо йоцуш, шина а агIорниш. Бакъонца летарш а, тIамна бехкеберш а. ТIом дахарехьа къийсаман уггар лакхара, уггар къиза, адам адамаллех дохо тIегIа ма ду. ТIамехь харжац бакъ а, харц а герзаш. Цо толаме вуьгуш йа ларвеш хилчахьана, муьлхха а герз ойъу – харцо, къизалла, мекарло, йамартло, тешнабехк – дерриг а мега. Мел машар безарг а, мел къинхетамениг а, хIетталц атталла зингат хьаша къихкинарг а – адамаш дайъа волало. Тайп-тайпанчу бахьанашца, Iалашонца. Кхиберш лолле берзо, тало гIерташ – цхьаберш; шайн даймохк, доьзалш, шайн синош лардеш – шолгIаниш: шайна сий, хьал лоьхуш – кхозлагIниш а; ницкъо тIелоьхкуш – бисинарш а. Масане ду уьш?

Вайн муьжгий шайн лаамехь ца бовлу салт а, шайн лаамехь ца богIура нохчийн йарташ йаго а. Кара герз а лой, нуьцкъах схьачулоьхкура уьш. Ткъа вукху агIор, Шемала а, цуьнан динан дайша а ламанхочун коьрта чу дуттура, церан йарташ йагораш, керстанаш, бусалба динан мостагIий бу, уьш байъинарг а, царах летта велларг а гIазот хир ву бохуш. Оцу хьехамех цатешарг а, машаре Iан луург а гIаттавора вайн инарлийн къизалло. ТIом чекхбаьллачул тIаьхьа берхIитта шо даьлла. Цуьнан чевнаш йисина адамийн дегнаш чохь. ХIинца а шардалаза ду хIетахь байъинчийн кешнийн баьрзнаш. И мостагIалла дицдан гIерта шина а агIорниш, амма Iедало иза марсадоху шен харц эладитанашций, гIуллакхашций. Хилларг, дIадаьлларг дицдан а, шина халкъана йукъахь гергарло, доттагIалла кхолладала а, шайн массеран кхоллам цхьаъ буйла хаа а, шайн массеран йукъара мостагI паччахь а, цуьнан Iедал дуйла хаа а, цунна дуьхьал маршонехьа къийсамехь халкъаш цхьаьнакхетта гIовтта а хан ма йеза. Иза, вайна ма-моьтту, шарахь а, итт шарахь а хир ма дац. ТIе, хIокху Iедало аттачу балхах халкъаш дуьтур ма дац доттагIалла, гергарло таса а, цхьаьнакхета а, вайн социалистийн ницкъ а, идеяш а толлалц.

* * *

ХIокху нохчаша, нехан махка а бахана, цIий Iанийна, кхечу халкъан маршонна тIе куьг даьхьна меттиг хаац историна.

Уьш къар ца белира монголийн-татарийн ханийн а, Тимуран а ордашка. ХІокху арен тIера дIабаьхначу цара, лаьмнашка йуха а бевлла, хаддаза къийсам латтийра шайн маршонeхьа.

Ширачу Римера схьайогIуш, цкъа а ца хийцалуш цхьа принцип йу олалла дечу классийн: шайн олаллина кIелхьара кегийра къаьмнаш массо агIop a лахдар, царна йуккъехь мостагIалла латтор, церан вовшех тешам байъар, царах цхьаъ маршонeхьa гIеттича, кхечеран куьйгашца иза хьашар.

ТIаккха атта