а, нохчийн милцо а.

Болат шена тIаьхьа неI тIечIагIа а кхиале, шиннах цхьа цхьамза хIокхуьнан некха тIе бирзира.

– Кхин вуй чохь? Афонька, схьавоьл цхьа-шиъ! – тIаьхьа мохь туьйхира цхьамма. – Чу а гIой, хIусам талла. Хьалхавала ший а! – Болатан гай тIе цхьамза Іоьттира салтичо.

– Зачем? – цецвaлaрaн кeп хIоттийра Болата. – Зачем пирода? Куда?

– «Зачем, куда»! – байн тоьпан бух тоьхна, хьалхаэккхийтира и шиъ салташа. – «Зачем, куда» хуур ду шуна, разбойникаш! Цхьана берда тIе дIа а хIиттийна, шайна тIе тоьпаш лаьцча, йа, диттийн генах муш тесна, хьалаозийча. Шу бахьанехь сийсара набаран суй ца бина оха.

Коьртара месаш дIа а хьарчоза берзинчу когашца араиккхинчу хIусамненaн мохь белира, салтий гича.

– Ва-а-а, орцах довлийша!

– Мохь ма хьекха, йешап! – ха тоьхна иза йуьстах а йахийтина, чоьхьавелира Афонька.

Уьш гича, цІогIа хьекха хIоьттира xIeтта набарх даьлла ши бер а.

Дукха хан йалале хIусамден а, Болатан а герз марахь арабевлира салтий. Цаьрца чуваханчу милцочун карахь хьарчийна жима тиша куз бара.

– Ва-а-й, дела эца шу Дала дIа! – тIехьаьдда, кузах катуьйхира хIусамнанас.

Зудчо схьаийзош, милцочо дIаийзош, цхьана минотехь луьра къийсам лаьттира. Эххар а, чу-кIел мийра тоьхна, зуда аркъалъйахийтира милцочо.

ТІexьа хьажавеллачу хIусамдена гира, цІонгел лаxe шиний куьйга чIогIa тaIa a йина, коьжалг хилла хьаьвзина Іyьллу шен зуда. Ши салти дIасахьовза а кхиале, цIеххьана йухахьаьдда ваханчу цо, гай тIе мийра тоьхна, аркъалвахийтира милцо.

– Кхахьпа-йаI, ахчанах дохкаделла кхахьпа! – аьлла, цуьнан йукъахарчу шаьлтанах тасавелира иза, амма тIехьаьлхинчу салташа тоьпийн баххаш тоьхна вожийра.

Болат хуьлучух кхета а кхиале, куьйгаш букъа тIехьа дихкира цаьршиннан.

Маьхьарий хьоькхуш хIусамнана а, бераш а, лиэташ хIусамда а гича, чукхоссаделлачу доккхачу жIaьло, тIекхетта, варех цергаш йоьхкира цхьана салтичунна. Амма цуьнан накъосто, гайх чекх цамза а баьккхина, лаьттах таIийра иза.

ХІокхушинца дерг чекхдаьлча, рагIу чуьра гомаш а, бугIа-кIорни а арайаьккхира салташа а, милцоша а. Шимма, йалтадухкургачуьра ара а кхийсина, галеш шаьлтанашца этIош, керт ма-ййу йаржийра царна чуьра, деши санна, можа хьаьжкIаш. БолатгIар геннабевлча а хезара хIусамненaн мохь а, берийн белхар а. Амма церан маьхьарий цхьалха дацара йуьртахь.

Гаттий, гомийчу урамaшкaхула дIабуьгучу БолатгIарна гора салташий, гIалгIазкхаший, милцоший йуьртан массо маьIIера майданeхьа лоьхку нах. Даьхний кхечу агIор лоьхкура, схьахетарехь, эвлан йисте.

ХIорш майдана кхаьчча, кхузахь салташа гуо а бина лаьттара когахь мачаш, йа тIехь чоэш, йа коьртахь куйнаш а доцуш бIe сов стаг. Царна йукъахь ши куьг тIехьа а дихкина лаьттара ТангIай. БІaьргашца лехарх, Болатна ца карийра Iабдул-Хьаьжа. Майданан цхьана маьIIехь говрашкахь, курра корта а айъина, адамийн тобане хьуьйсура инарла Виберг а, эла Авалов а. Царна тIехьа лаьттара нохчийн эпсарш.

ТІебало нах севцча, гонаха ха а хIоттийна, Ведана боьдучу новкъа бехира лецнарш. Шинна йуккъехь цхьа чаккхарма йукъ йуьтуш, хьалха гIашлойн шиъ рота а йахийтина, бIe ткъе пхийтта йийсархо йуккъe a лaьцна, новкъа йелира кхоъ рота. ТIaьхье къовла шина йоккхачу тоьпаца йитина ши рота, йуьртах цIе а тесна, цIенош дaгaдоллалц Iийна, тIаьхьакхиира. ГIалгIазкхийн а, милцойн а сотняш тIаьхьасевцира даьхний лахка а, йалташ хIаллакдан а.

Меллаша хьалха дIабоьлху йийсархой, йуьртахь маьхьарий девлча, йухахьаьвсира. Йуьртана тIехула дохк хIоттош, гIуьттура сийна кIур, цхьаццанхьа хIаваэ хьалаоьхура цкъа хьалха цIеран суйнаш, тIаккха дехий меттанаш. Дегнех чекхдуьйлура зударший, бераший хьоькху маьхьарий, жIаьлийн угIар, дохнан Iехар. Божарша цергашца балдаш къyьйлура, цергaш хьекхайора. Амма дуьхьало йан ницкъ бацара. ХIораннан а агIон тIей, букъа тIей лецна ира цхьамзанаш дара. ХIор а вара шен-шен ойлaнo дIалaьцна. Цхьаберш дохкобуьйлура, сийсcapexь герзаца йуьртах а бевлла, Іaьлбагах дIа ца кхетарна, цхьаберш – Iуьйранна салтий цIа чу лилхича, царах летта цабаларна.

Бакъду, йийсархошна йукъахь дикка бара бехкебоцурш а.

Делкъана малх гIушлакхе баьлча, Iаьржа-Ахке кхечира отряд. Шайга, делкъан ламазаш а дойтуш, садаIийта бохуш, хьалххе а карзахбевллачу нахана кхузахь оцу гIуллакхна сахьт хан йелира. Сийсара набарш йанза салтий а бара садаIа лууш.

Iин чохь, йийсархошна гуо бина, сeцира ши рота. Ткъа цхьацца рота Iинан шиний агIорчу бердаш тIехь дIатарйелира. Салташа карара охьа ца йохкура тоьпаш. Баккъал, кхераме йара хIара меттиг. Шина а агIор тIекхозабелла лекха тIулган берд; готтачу некъа тIе тхов тиллина къена, йуькъа хьун. Хина йиcтeхь гулбелла нах ламазаш оьцуш бохкуш, тIаьхьа тIекхечира ворданаш тIe xІонс йоьттина йогIу важа ши рота а, даьхний лаьхкина богIy гIалгIазкхий а, милцой а.

Лецначарна йукъахь лохха къамелаш дуьйладелира:

– Довда деза вай.

– Мича довду?

– Хьуьнха.

– ХIокху кхолха гуона йуккъерий?

– Пхьагалшна санна, тоьпаш йеттар йу!

– Дала хьеха! Сибрех воьдучул, кхузахь валар гIоле ма ду.

– ЦIa дахкийта а мегий вай-м.

– Хийла Іер хьо!

– XIинца новкъа девлча, шиний агIор хьаннашка лелха деза.

– Цхьадерш кIелхьардовлар а йу гIоли.

Болат, кIез-кIезиг воьдуш, ТангIайна улло вахара.

– Наха дуьйцург хезий хьуна?

– Хеза.

– Довда деза. КхидIа некъ готта бу.

ТІаккха Болата омра дира уллорчаьрга:

– Вай новкъа девлча, ас мохь тоьхча, шиний агIор хьуьн чу лелхалаш. Массаьрга а дIакхетаде.

Ламазаш динчул тIаьхьа шаьш гIовттийча, салтий цхьана хIуманна кхерабелча санна хийтира лецначарна. Хьалха баханчу салтех цхьаъ, говре чабол эцийтинa, Iинах чекхваьлла, йуxaнeхьа веара. Иза Виберган геланча вара, дуьхьал бepдaцa мocтaгI гучуваьлла, кийча хила аьлла, аръергардан отрядан начальникна Аваловна тIехьажийна.

Хьалха хьуьн чохь гучуваьлларг Iаьлбаг вара. Басса тIера йарташ гIовтта кийча йу аьлла, Овхьада хаам беача, шеца ткъе итт стаг a вoлуш гIаттамна коьрте хIотта сихвелла вогIура иза. Амма, Хулхулона тIекхачале, цунна хиира МахкатIехь хилларг. Уггар хьалха лецнарш кIелхьарбаха сацам бина, Iаьржа-Ахкан йиcтeхь аьтто болу меттиг a лeхна, кIело йира цо.

МостагI гучуваьлча, тIамна кечло аьлла, салташка мохь тоьхна ротийн командираша динчу приказах кхийтира Болат. XIинца изa тeшна вара шайна довда аьтто нислуш хиларх. Шена хезнарг могIанца дIакхетийра цо.

– Шайна хIумма а ца хуучуха, паргIат хилaлaш.

ХIорш, беха могIа а бина, йукъ-йукъа салтий а хIиттийна, Іин чуьра хьалаболучу готтачу новкъа дIабуьйлабелча, тIехьай, хьалхахьай агIонашца тоьпаш йевлира. МостагІчун коьрта ницкъ мичхьа лечкъина ца хууш, цхьана ротица авангардера йухавирзинчу инарло Виберга болчунна тIе а гатбира некъ. Цхьа а низам доцуш тIаьхьашха тIегIертара аръергардера шиъ рота а. Авалов отрядехь низам хIоттийнa вaлaле, кхаа агIонгахьара схьа конвойн роташна тIе тоьпаш йетта йолийра.

– КІeнтий! ТIелата салташна! Герзаш схьа а дохуш, шиний агIop дIасадаржа! – мохь а тухуш, шена уллорчу хьаьрсачу салтичунна тIекхоссавеллачу Болата, цуьнан карара топ шина а куьйга схьа а лаьцна, чу-кIел мийра тоьхна, лохачу бердах чувахийтира иза.

Дахарехьа дера къийсам болабелира. Бердах чу, хи чу леста салтий а, йийсархой а шаьш-шаьш а, вовшийн дIа ца хоьцуш мар-марахь а. Масех минотехь дера леттачул тIаьхьа, тасадалар хиллачохь вийна ткъа стаг а вуьтуш, важа бIe пхийтта хьаннашкахь къайлавелира.

ХIара тасадалар хилча, кхераделла, хьуьна чохь дIасадаьржира