кIадделла.

– Къонахалло кIез-кIезиг дIатосуш лаьтта вайша. Маршонехьа къийса ницкъ бац.

– Амма вайшиннан ши кIант ву тахана оцу къийсaмeхь хьалха.

– Бакъду иза.

– Церан а хир бу кIентий.

– Цара а дIахьур ду вайшиннах дисинарг.

– Мацца а цкъа вайн тIаьхьено йоккхур йу маршо.

– Вайша дага а лоцур ву.

– Миска Васал a, MIaьчиг а.

– Вало, доттагI.

– Вало хIинца. Цхьаьнгге а ма алалаxь, Васал цхьана минотана къонахаллех ваьллера…

– Хьох кхарда меттиг ма бац сан. Со а вилхина. Хонкараxь. Зуда санна. ТІaьххьара йоI йелча, цуьнан докъана улло а хиъна… Ирча буьйса йара иза, Васал. ТІeдeтта догIа, къекъа стигал, детта ткъес. Тоьли чу хIоьттина Іам. Йелла Iуьллу йоI. Мичахь ву а, ву-вац а ца хуу Коьра. Нехан хийра мохк… Ирча буьйса йара иза, Васал. Со а вилхира, зуда санна.

Васала, вист ца хуьлуш, корта теIабора. ТІаккха доттагІчуьнга хьаьжира иза.

– Со воьду, МІaьчиг.

– Стенга?

– ТIaьххьара а Ловдега хьажа. Кхин гур ма вац суна иза.

– Со а вогIу хьоьца…

3

Бохамаш цкъа тIелахкабала боьлча, царах дулу адам. Дуьххьарлера лазар хало хуьлу. Ткъа изa дaxделча, кхин а тIекхетча, йа дог чІaгIло цуьнан, йа, шех дог а дуьллий, кIелсоцу стаг.

Хьалха маситта шарахь тIом лаьтташ, Іожаллех боьллера нах. Цхьа а де ца доьдура йуьртахь цхьаъ йа масех стаг лаьттах ца вуллуш. ХІор а денна дебара кешнийн баьрзнаш. Шо далале кешнийн керт дIасаоза дезаш хуьлура. Вийнарг дIавуллуш лийчо а, тIаьхьа сагIанаш даха а ца оьшура. Къийсaмexь веллачунна уьш ца оьшуш магийнера. XIетахь белхар-тезет а ца лаьттара керташкахь. Царна хан йацара нехан. TIамо хан ца йуьтура веллачунна велха а, висинарг хьаста а.

Бахбеллачу тIамо хIетахь дахчийнера адамийн дeгнаш.

Цул тIаьхьа вуьрхIитта шо даьлла. XIинца вийна валийнарг жимма а адамаллeхь дIаволла гIертара нах. ГIаттам болабелча, йуьхьанца тезет-белхар а шина-кхаа дийнахь лаьттара. ТIаккха, цхьа бутт баьлча, цхьана дийне дирзира иза.

Тахана деанхьа тезет ду Гати-Юьртахь. Маьждигна хьалха бармашна тIе охьадиллина диъ дакъа Іyьллу. Йуьртара а, гонахарчу йарташкара а нах гулбелла. ЦхьакIеззиг къена нах боцурш, берриг а герзашца бу. Амма ХортIa a, цуьнан кIант Асхьад а ца гора цхьанххьа а. Йа цхьана а тезета а ца веанера и шиъ. Молланаш Товсолта-Хьаьжа а, йа Панта-Хьаьжа а ца веана хIорш дIабохка. Байъинчийн гIуллакх деш верг къона молла MаIазин Лорса вара. Амма, докъан ламаз дина, наха барамаш хьалаойъуш, тIевеара ХортIин Асхьад. Цуьнца бара Iедало милцой бу аьлла битина CaьIад, Инарла, ЧIонакъа. XIopш кхоъ дегаза вогIура нахана тIе, амма Асхьад майрра веана тIехIоьттира.

– Собардел, нах, – элира цо салам далар доцуш. – Декъий меттах ма хьедел.

Бармийн генаш лаца кечбелла нах охьакхевддинчохь бисира. Цецбевлла севцира хьалха дIабуьйлабелла баккхийниш а.

– Ахь дуьйцург хIун ду? – йукъара схьа а ваьлла, Асхьадна хьалха хIоьттира Акхта.

– Пурстоьпан бакъо йоцуш стаг дІa мa вoллийта, аьлла соьга, – тIехьа шен накъосташка бIаьрг туьйхира Асхьада.

– Хьо мила ву?

– Со мила ву ца хаьа хьуна?

– Тахханалц-м ХортIин къутIа ду хьо, тахана хьо мила хила гIерта-м хаац!

Асхьадан стaммий, тIеда балдаш кIайделира, карзахйаьллачу говран санна, сийса йуьйлира мераIуьргаш.

– Со паччахьан Iедало кху йуьртах жоп дала хIоттийна стаг ву-кх.

Акхта, шен шуьйра цергаш гучу а йохуш, велавелира.

– Стенна воьлу хьо? Хьо хьанах ца веша? – багара шетийн дарц тухуш, мохь хьаькхира Асхьада.

– Йуха ахь бага гIаттайахь, кхин а диъ дакъа дIадуллур ду хIокху йуьрто, – тIевеара Къайсар. – ДІa генайовла, чагIалкхаш!

Нахана йукъахь гIовгIанаш йевлира. Масех жимачу стага герзех катуьйхира.

– Кхин эхь ца хеташ, схьа а баьхкиний-ц!

– Кадам бар а дац!

– Вай дIадухкурш, адамаш доцуш, жIaьлеш долуш санна!

– Йовсарш!

– Лахка уьш.

ГIуллакх генадала доллийла хиъна Асхьадан кхо накъост, шайгара герз ца хьадеш, масех гIулч йуха а ваьлла, сих-сиха йуха а хьожуш, генавелира.

– Собар цкъа, оха йийр йу шун болх! – маьхьарий дeттара наха.

Накъостий бевддийла хиъна Асхьад, дуьхьал вист ца хуьлуш сeцира. Шен гIорасизаллина оьгIазвахана, балдаш дегадора цуьнан.

– Хьовсур вай, мила тоьлу! – мохь туьйхира цо, бармаш айъина, нах дIабуьйлабелча. – Ас сайн зудчун кортали туьллур ду-кх, нагахь кестта шух цхьадерш кешнашка, дисинарш Сибрех ца гIахь!

– Хьо мича ваха воллура тIаккха? – элира тIаьхьависинчу Янаркъас, йуха а вирзина. – ХIокху махкахь ваха ца деза хьан? Йа стигала вер ву хьо, йа лаьттах воьр ву хьо? Йа кхузахь хьо ларвеш салтий Iийр бу, моьтту хьуна? Оха кIур бойъур бу хьан, хьакхин херси!

Нах кертан маьIIexyлa дIахьовззалц а Iийна, шен накъосташна тIевахара Асхьад. Шен даг чохь ІaьІна оьгIазалла царна тIеIанийра цо.

– Стенна йевдда шу, пхьагалш? Цул, шайгара герз шайн зударшка деллехь, кIиллой!

Кхерабалар дIадаьлла, хIинцца меттабаьхкинчу накъосташа башха тергал а ца вира шайн «эпсар».

– Сацайехьа и хьайн чIинкъ! – куьг ластийра, гIуркх санна, веха векъаначу ЧIонакъас. – Тxaьш дан декхар дерг дина оха. Ахь дуьйла аьлча, схьа а даьхкина тхо, хьо лeттeхь, летар а дара. Хьо Iадда a Iаш, оха хьалха тухур йу моьттура хьуна? Оццул Іовдал а дац тхо!

– Баккъал, царах стаг вийна, даха меттиг ма бац вайн, – йукъавуьйлира дегIана хьийкъина тIингар-гай йолу СаьIад. ТIаккха горгачу йуьхьа тIера хьорматах тера шен мара а хьакхийна, тIетуьйхира цо: – Церан тIаьхьенаша а йаха йуьтур ма йац вайн тIаьхье.

– Пурстоьпе хIунда ца олура аш иштта? – чукхийсалора Асхьад. – Шун шалха цІоганаш ца оьшу суна. Цхьаъ – Iедална хьалха, важа – нахана хьалха лестош. Ас иштта дIаэр ду-кх Іeдале. ТIаккха шайна хиндерг хаьа-кх шуна! Пашбукъаш!

– Хьо дукха тIехвала воллу, Асхьад, – гома схьахьаьжира Инaрлa. – Тхан цхьа а вац Iаьлбагна тIаьхьа. Хьайн ваша бахьана долуш, Iедална хьесталуш, чуьраваьлла хьийза хьо. Ваха а гIой, хьайн ала дерг дIаалa Iедале. Оха хьо вийр ву-кх бехке.

– Дика ду, – гома хьаьжира цаьрга Асхьад. – Вовшийн мотт бер вай. Баьхкинчу салташа шайн цIенош дагош хьовсур шу. Шу Iедална муьтIахь ду моьттуш, дитина уьш хIинццалц.

ХIорш, девнаш деш, геннабевлча, дуьхьалкхийтира чехкка болар эцна хьацаран кIур хилла вогIу ХортIа.

– ДIабиги цара уьш? – xaьттира цо, тIе ма-кхеччи.

– Биги, дера-кх, – бур-бур дира Асхьада. – Ахь хIун до?

– Шу дIадуьйлалол, ЧIонакъа, – элира ХортIас севцна лаьттачу милцошка.

Шен деза дегI дaдийна веана ХортIа хьуьхьвоьллера. Йерстинчу йуьхьах а, воpтанах а доккха цIен йовлакх а хьаькхна, дeттало дог жимма меттадеъча, важа кхоъ генаваьллий хьаьжна, кIентан лере таьIира иза.

– Овхьад цIа веана, – элира цо шабарца.

Асхьадан йуьхьах цIе летира.

– Мичахь ву иза?

– Кешнашка ваха.

– ЦІa веанера иза?

– ХIан-xIa, урамехь дуьхь-дуьхьал нисвeлира тхойша.

Асхьад хаттаре дeга хьаьжира.

– Хьайна хуур хьуна дан дезарг…, – шен кегий цIен мукадexкан бIаьргаш кIантана тIебуьйгӀира цо. – Амма, цхьанне а ца тосадолуьйтуш.

Асхьада жоп ца делира. Амма цо хьакхийначу цергаша шера гойтура цо йина