кхиэл.

4

МоггIара даьккхинчу деа коша роггIана чу декъий кхийдош, тийна лаьттара нах. Корта хьалха а болуш барма кошан йисте лоций, тIехьара хьалаойъура наха. Кошахь волчу шимма, меллаша такхадой, охьачудоккхура дакъа. Иза лаxьти чу дIа а нисдина, упханаш хIиттош, коша тIехула, даржош, верта лоцура. Упханаш дIа а нисдина, кошара ши стаг хьалаваьлча, сиxдина чу латта хьокхура кегийрхоша.

Велла стаг дIавуьгуш а, иза лаьтте дIалуш а, бист ца хуьлуш, тийна Ia нах. Дан дезарг куьйга, бIaьрган ишaрeхь гойту. Ткъа тахана къаьсттина тийна ду кешнашкахь. Кхоьлиний, дерий йу нехан йаххьаш. Схьахетарехь, царах хIорaммо а ойла йо ша-ша кхуза кхочу волчу дийнан. Иза кхана хир, лама хир хаац. Къаьсттина хIокху синтемзачу хенахь. Iожалла йу, когийн кIажаш хьоьшуш, тIаьхьахIоьттина лелаш. Кадетташ. ХIара ду хIор а адаман тIаьххьара туш. Кхузахь бен карайац адамна маршо а, синтем а. ХІокхо кочара йоккху къоьлла а, гIайгIа а. ХIара иттех дол латта ду хIoранна а кхочудерг. Iожалло бен нийсо ца йо дуьнен чохь. Амма хIокхо къинхетам а, озабезам а бац цхьаннех а. Цунах кIелхьара ца бевлла пайхамарш, паччахьаш, хьолахой, къехой.

ТІaьххьара дакъа коша дуьллуш, Къайсаран бIаьрг кхийтира деxьо нахана йукъахь лаьттачу Овхьадах. Схьагарехь, иза хIинцца кхаьчнера кхуза. Къайсар цецвелира, изa гича. Басса тIехь хила веза Овхьад кхузахь а хIунда ву, цуьнца Болат а хIунда вац? Къайсаран сагатделира. ТIe a вaхана, хатта йиш а йац. Йуьстахваккха а гIиллакхе дац. Къайсарна дахделира и тIаьххьара сахьт. Ша цуьнга масазза хьожу, Овхьад шега хьоьжуш а каравора цунна. Схьахетарехь, дІaтeтта йишйоцу гIуллакх деана цо.

ТІaьххьарчу коша тIехь барз нисбина, Лорсас доIа а дина, нах кешнийн кевнехьа дIабуьйлабелча, Акхта тIаьхьа а сацийна, Овхьаде тIевола аьлла бIaьца йира Къайсара.

– Хьо лаа вуй, Овхьад? – xaьттира Къайсара, маршалла а дитина.

– Болата ваийтина со.

– Иза дийна вуй ткъа?

– Ву, дера. МахкатӀхой кийча бу гIовтта. Хоттанхойн, тевзанхойн ойла а вайгахьа йу. Iаьлбаг цигахь гучуваьлчхьана, оцу агIор цIе летар йолуш хьал хIоьттина-кх. Iаьлбаг цига дIакхойкху цара.

Ойлане ваьллачу Акхтас шен йаьллачу йуьхьах куьг хьаькхира.

– Іaьлбаге маца кхача аьлла цара? – xaьттира цо.

– Ма-хуьллу сиха.

Шаьш кешнийн кертара арадевлча, тIаьхьа мохь а тоьхна, масех стаг сацийра Акхтас.

– Шайн доьзалш ган кхо саxьт хан йу шуна. ТIаккха герзашца, шина-кхаа денна пхьор а эций, маьждиган майдана гулло. Иза дIакхетаде берриг накъосташка.

Янаркъас, куйна кIел куьг дахийтина, коьртах мІараш хьаькхира.

– Доьзалш лохуш дIадер ду и кхо сахьт, – элира цо дегаза. – Уьш мичахь бу хаац.

– ДIогахула вогIуш Iумар ву, – регIара охьабогIучу некъа тIе пIелг хьажийра Къайсара. – Цунна хуур ду уьш мичахь бу.

Нах дIасабахча, шаьш висира Къайсар а, Овхьад а.

– Хьуна гиний хьайниш? – xaьттира Къайсара.

Овхьад гIайгIане велавелира.

– Гина. Да гина суна. Ца гинехь а, хIумма а дацара.

– XIета, цхьаьний дукъа валий вайша?

…Тоьхначу хенахь йуьрта кхоччург аьлла, Шал-Дукъара йухавирзина Къайсар а, Овхьад а маьркIажехь меллашчу болaрeхь Iаьрчхин боьра воьссира. Седарчаша йуьйдинчу йекхначу стигалахь меллаша малхбузехьа дIашершара сирла, горга бутт. Некъана шина а агIор йекара цаьпцалгаш, чилланаш. Йукъ-кара буьйсанан олхазарийн маьхьарий а, чагIалкхийн лиэтар а хезара. Цкъацкъа некъ хадош чекхъоьккхура талла арадаьлла цхьогал.

Овхьада дуьйцура шена хезна керла хабарш. Дийцарехь, туркойн тIамeхь дика дацара паччахьан эскарийн гIуллакх. XIинца цкъа уьш йухадуьйлу. Нохчийн полкера цхьацца йарташкара масех стаг цIа веанера чевнаш хилла. Бевдда баьхкинарш а бара.

ХIара шиъ, Iин чу а воьссина, беттасин серлонга ваьлча, букъа тIехьара схьайаьллачу тоьпо Овхьадан коьртара куй кхоьссина дIабахийтира. Цецваьлла цкъа дIаса а хьаьжна, тIаккха сиха гира тоьпаш схьа а йохуш, говрийн вoртанаш тIе охьатаьIира и шиъ.

– Говр лалла! – аьлла, шeниг, човхийна, хьалха дIахийцира Къайсара. Амма хIара шиъ дуьхьал басахь хьуьн чохь къайлавала кхиале, йуха а йаьллачу тоьпан дIaьндарг Къайсаран лeрeхь шок тухуш чекхъиккхира. Жимма лакха къайленга ваьлча, говраш йуха а оьзна, сeцира и шиъ.

– Хьуна чов-м ца йина? – xaьттира Къайсара.

– Ца йина. Цхьа пӀелг виси. Хьуна хиллий хIумма а?

– МIаьргонна лерг дIатосура!

– Лерг-м хIун дара. Цхьа хIума доцуш, хье тосуьйтура шингге а.

– Цхьа топ йара-кх и шоззе йаьлларг?

– Нийса а йеттара дена неIалт хиларо!

– Вайшинна йина кIело хилла-кх иза.

– Мила хилла-те, хила мукъане а?

ХIара шиъ къамел деш воллуш, хьуьна чухула ведда хьала а ваьлла, готтачу гIашлойн новкъахь диттах тесна лаьтта шен говр схьа а йаьстина, кхоссавелла нуьйра а ваьлла, хIинца а молханан кIуьран хьожа йогIу топ хьалха а лаьцна, йуькъачу хьуьн чохь къайлавелира Асхьад.

«Ца кхийти-кх цаьршинна! – цеpгaш хьекхайора цо. – Мел дика aьтто нисбеллера! Ший а виэн. Йуха нислой а хаац иштта меттиг. Амма ас, мацца дина а, хьукма дийр ду шуна тIехь…»

II корта. ГІУЛЛАКХАШ НИСЛАЦ

Барт болчийн кегийра гIуллакхаш а чIaгIло,

барт боцчийн даккхийниш а духу.

Гай Саллюстий Крисп

1

Къасталур доцуш чолхе хьал хIоьттинера Нохчмахкахь. Тахана карзахе хилла йурт, кхана Iедална муьтIахь хуьлий, соцура, ткъа ша муьтIахь йу бохуш, дуйнаш биънарг – гIевттинчарал а карзахйолий карайора.

Хьаннаш, некъаш сийсадора герзаца дIасалелачу адамаша. Паччахьан эскаран жима отряд дIacайолийла хиъча, кIело а йой, цунна цIеххьана тохар дой, дIасабаьржара нах. ТІaьхьайаьхначу таллaрхойн отрядашка а ца далора царна хIумма а. Йуьхьанца уьш кIелхьарбовлура, шаьш милцой ду олий. Ткъа хьайн отрядехь хIунда вац хьо аьлла хаьттича, гергарниг цомгаш хилла йа велла аьлла хабар деана, цхьана-шина денна дIавоьдуш ву олий, жоп лора. ТІаккха милцошна шатайпа билеташ делира командованис. Иза караxь доцург лаца аьлла, буьйр а дира. Амма тIаккха а ца долура гIуллакх цхьалха.

Милицин йа лаамхойн отрядаш, дай боцу жIaьлеш санна, кхерстара Нохчмехкан хьаннaшкaxyлa. Кху тIаьххьарчу хенахь командованис шайн лаамехь хецна йитинчу цара талораш дора йарташкахь а, некъашкахь а. ХIор а лаьцначу йа вийнaчу гIаттамхочун коьртан цIарах командованис ткъе пхиъ сом ахча лора милцочунна.

Милицин отрядашкахь гIуллакхдеш берш кху лаьмнех девлла даххаш дара, къинхетам а, сий а, оьздангалла а хIун йу ца хууш. Цаьрца буьстича, хIара салтий цIена маликаш хетара. Милцошка боккха цабезам бара меттигерчу бахархойн-м хьовха, салтийн шайн а.

Нохчмахканий, ЧIeбaрлaний йуккъехь аренгахула зIе йоза гIортар Шелана уллохь кхиамза чекхдаьлча, кхин некъ лаха дийзира Iаьлбаган. И некъ ЧIeбaрлaн мaлхбален дозанца Басса тIерачу йарташкахула дIа бара.

Iабдул-Хьаьжин а, махкатIхойн йуьртдeн ТангIайн а гIоьнца цигара йарташ гIовтто вахийтина Овхьад а, Болат а ТангIайн хIусамeхь сeцира. Йуккъерчу дегIахь, шуьйра белшаш а, хьийзина Iаьржа маж а, месала мекхаш а долуш, Iаьржачу аматахь куьце стаг вара йуьртда. Кхача а биъна, хьеший паргIатбевлча, гIуллакх хаьттира цо.

Кондарш санна долу шен дуькъа цІоцкъамаш а дусийнa, ceдарчий санна, богу Iаьржа бIаьргаш кхушинна тIе а