боьгIна, леррина ладуьйгIиpa цо Овхьаде. ТІаккха, йуьртара Хьаьки-Хьаьжа а, Юьcп-Хьаьжа а схьа а кхайкхина, цаьрца дехха къамел хиллачул тIаьхьа, барт хилира шина-кхаа дийнахь Басса тIехь гIаттам боло.

ШолгIа де а чекхделира хоттанхошций, элистанжахошций барт беш. ГІовттамхойн байракх кIел хIотта кийча вара кхо бIe стаг. Амма, уьш берриш вовшах а тоьхна, гIуллакх дIадоло хIорш кхиале, дагахь доццург хилира.

ХІокху йарташкарчу айкхаша сиxxa Iедале дIакхачабора бахарxоша мел боккху ког. Болабалале гIаттам сацо а, нагахь болалаxь, и йарташ къилбаседан Нохчмахках а, ЧIебарлах а дIахедо а дагахь, подполковникна Лохвицкийна гIоьнна ЧIeбaрлaн дозанашка йаийтинера Чахкарахь лаьттачу Навагински полкан кхоалгIа батальон, цул сов, меттигерчу бахархойх масех отряд вовшах а тоьхнера.

МахкатIехь хезара къилбасeдexьa Кoьжалкан-Дукъахь йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн дур. Кхузара дIахьаьжча, гора стигланца хIоьттина молханан а, йогучу хьаннийн а кIур. Хаамаш кхаьчнера, цигахь Iаьлбага паччахьан эскарш доxийна бохуш. Баккъал дерг ца хаьара атталла Болатна а, Овхьадна а. Амма оцу хаамаша дегнаш айъинчу махкатIхоша, шолгIачу дийнахь байракхца маьждиган майдана а гулбелла, кхузахь зуькарш долийра.

Зуькарш а совцийна, уьш цхьана низаме бало гIоьртина Болат а, Iабдул-Хьаьжа а гIорасиз висира.

Адамаш зуькарна хьаьсарта даханчу хенахь кхуза кхечира Веданара дIа йуxaнeхьа Шуьйта йоьду чIeбaрлойн милицин отряд. Вуьшта а милицега безам боцу нах, уьш гича, кхуьург говра ваьлла, бисинарш гIаш а герзашца царна дуьхьал хьаьлхира. Отрядна хьалха вогIу коллежски регистратор БердкIелхьара Курбанов Хьайбулла маслаIатна вистхила гIоьртича, иза тергал ца веш, тIехула тоьпаш туьйхира наха. Ткъа милцоша тIаккха баттара тарраш дехира. Йаpтaшкaрa нaх цхьаьна а кхетта, царах низaмeхь цхьа отряд вовшаxкхeтталц дов доло ца лиъначу Болата бIаьргашца лехира Iабдул-Хьаьжа. Амма иза а, йа ТангIай а гуш вацара. Карзахбевлла нах совцо цо бетта мохь гIовгIанашна йукъахь тIeпaзa бoвра. Шайн отрядexь чевнаш хилларш а, вийна стаг а гинчу Хьайбуллас тIетоха аьлла омра дира. Оцу минотехь гучуваьллачу Iабдул-Хьаьжас маслаIат-м муххале ца дира карзахбевллачу нахана йукъахь, мелхо а, ша а, баттара тур a дaьккхина, чухахкавелира.

– TIетоха хьакхарчашна! – мохь беттара цо. – Йетта паччахьан лайшна!

Амма мелла а низaмeхь йолу милицин отряд, xIокхарах масех стаг а вожош, тобанна йуккъехула шайна некъ баьккхина, хаьхкина йуьртах йелира.

– Дойшка хoвша! ТІaьхьахахка! Ма даxийта и заддаш! – тур лестош, тIаьхьа говр хийцира Iабдул-Хьаьжас.

Амма дукха генавалaлe тIаьхьакхиъначу Болата сацийра иза.

– Хьо хьерваьлла-м вац? – бехкбаьккхира цуьнга Болата. – Вукху йарташкахь хIун ду а ца хууш, дов доладо ткъа?

Дарвеллачу Iабдул-Хьаьжин шуьйра накха, лeвcи санна, ийъалора.

– Суна хаьа айса хIун до! – тур батта даxийтира цо. – Нах сецо ца оьшу. XIинца йухабовла некъ ма бац царна! Лаахь а, ца лаахь а, гIовтта дезар ду!..

– ХIаъа, ден маж схьалаьцна девлла вай, – элира тIевеанчу ТангIайс. – XIинца дIахоьцийла дац. XIинца хIун до вай?

Месала куй хьала а теттина, коьртах мІараш хьаькхира Iабдул-Хьаьжас.

– Цхьа агIо йаккха йеза, – элира Болата, баккхийниш бист ца хуьлуш севцча. – ХIара гIуллакх дукха ца Iаш Ведана, Чахкара, Шуьйта а дIакхетор ду. Шеко йац цигара схьа эскарш хьовсориг хилaрaн. ХIара нах йа дуьхьалонна кечбан, йа, кхузара дIа а баьхна, Iаьлбагах дIатоха беза. Шуьшинна хIун хета?

– Лата ца гIевттина вай? – хьаьжайукъ хабийра Iабдул-Хьаьжас. – Цхьа а стаг дIавер вац кхузара. Со йисина йарташ гIовтто воьду, ткъа аш кхааммо тIамна нах кечбе.

– ХIара Овхьад Iаьлбагна тIе хьажийча, бегIийла ма хетара суна-м, – элира Болата, ойла а йина. – Цунна кхузара хьал хаийта. ТІe, иза ша схьавогIийла а лаьа нахана.

Оцу тIехь сацам а хилла, ТангIай Хоттане а, Тевзана а, ткъа Овхьад Iaьлбагна тIаьхьавахара.

Амма оцу буьйсано буххера хийцира церан планаш…

2

МахкатIехь хилла гIуллакх боккхачу тидаме ийцира командующис. Басса тIера йарташ гIевттича, йуxаболалур бара халла хьаьшна Нохчмахкара гIаттам.

Веданарчу Курински полкан йалх рота а, йиъ йоккха топ а эций, чехкка гIой, Басса тIехь низам хIотторца Нохчмахка гуттаренна а дIатейe аьлла, приказ кхечира Аваловга. Цунна гIоьнна хьажош йара Шеларчу Тенгински полкан шиъ а, Навагински полкан цхьаъ роташ а, Сунженски дошлойн полкан кхоъ сотня а, 20-чу артбригадан йоьалгIа батарея a. Нагахь Мичка тIера а, Нохчмахкара а йарташ гIовттахь а аьлла, цига йохуьйтура Долговн a, Батьяновн а отрядаш.

Йерриг отрядаш цига ца йуьгуш Басса тIера гIуллакх машарца дерзаре догдохуш, оцу суьйранна шеца цхьа рота салтий а болуш МахкатIе кхечира Авалов. Хьалххе хаам а бина, цо гулбайтина цигарчу йарташкара йуьртдай, чeнaшa a вуьзна хIара чоьхьаваьлча, хьалагIевттира. Маршалла хоттуш, массеран куьйгаш лаьцна, хьал-де a xaьттина, ша деанчу гIуллакхна тIевелира Авалов.

– XIун ду керла, наха хIун боху?

Дуьзначу йуккъерчу дегIара хоттанхойн йуьртда, дIаса а хьаьжна, накъосташа дош ца аьлча, кIедачу озехь вистхилира.

– Нах карзахбевлла, полконак! Дийца диканиг дац. Хьовр-зIовр йу гуобаьккхина. И Ioвдал адамаш, эладитанаш айъина, цIахь а, кхаш тIехь а болх ца беш, дуьйладелла лела.

– Ткъа шу хIун деш Iа? Йуьртдай а, тхьамданаш а? Тахана шун мера кIел милицина дуьхьало йина махкатIхоша. ТангIай, ахь хIунда ца совцийра нах?

Дуьхехь лохачу гIанта лахвелла Іен ТангIай меттахъхьайра.

– Хьерадaьлла адам соьга сацалур дац, эла. Ас сайн ницкъ кхочург дина. Наха ладогIац соьга.

– Ткъа хIунда летта махкатIхой милицина тIе? Цхьаъ виэн а вуьйш, масех стагана чов а йеш? – аз айдира Аваловс.

– Берриг бехк оцу Іовдалчу чIeбaрлошна хьалхаваьллачу Хьайбуллин бу. Цуьнан гIуллакх дацара пIерасканан дийнахь зуькарна гулбеллачу нахана йукъаэккха.

– Хьо варий цигахь?

– Со хиллехь-м, и дов хир ма дацара.

– Милцой, муьлхха салтий санна, паччахьан эскaрeхь гIуллакх деш нах бу, – оьгIазвахара Авалов. – Шун йуьрто, дуьхьало йина ца Іаш, зулам а дина царна. Изa дappexь бунт йу. Йуьрто жоп дала деза хIинца, йа бехкениш схьало, йа, ас айса къастийна, нах дIабуьгур бу шун.

– Бехке хьан милцой бу, – кхоьссира ТангIайс. – Доцца аьлча, Іовдалчу, къизачу адамех вовшахтоьхна и гIера. Эхь, гIиллакх, къинхетам хIун йу ца хуу къуй, талорхой! Тхан йарташ, девнна йуккъа ца гIерташ, йуьстахлаьттина. Таханлерниг а хир дацара, и хьакхарчий кхуза ца нисйеллехь.

ХІeтталц вист ца хуьлуш ладоьгIуш Іийначу кIайн йеха, шуьйра маж, дуькъа мекхаш, цIен бос бетталуш горга йуьхь йолчу воккхачу стага, хьала а гIеттина, шен хьекъале Iаьржа бIaьргаш Аваловна тIебуьйгIира.

– Йуьртах къинхетамбар доьху оха, эла, – долийра цо мукъаме кIедачу озaца. – Таханлера зулам цхьа масех стагера даьлла. Оха тxaьш таІзар дийр ду царна.

– ТаIзар аш дийр дац, Iедало дийр ду, – йукъахвaьккхира иза Аваловс. – ЦIершца схьабийца уьш.

– Тхо цa кхиъна бехкeниш къасто, – паргIат жоп делира воккхачу стага. – Кхана къастор ду дерриг. Сихделча, гIалатдовларна кхоьру тхо. Iедал йукъа а ца гIертош, тхоьга тхайгга къастадайтахьа и гIуллакх. Аш цхьа масех стаг лаьцча, бисинарш карзахбевр бу. Тхан а ву вийнарг, чевнаш хилларш а бу, зиэн шиний агIорхьарчарна цхьатерра