дIа а тeдина, гIопе веана, сeцира.

– Мила ву ков деттaрг?

– Со вара хIара-м. Залмин Дада.

Чухула боьллина ши гIуй дIа а баьккхина, ши дакъа долу гIап дIаса а йиллина, хIокху шинна хьалха хIоьттира зоьрталчу дегIара онда Iуммин вешин кIант Иба.

– Ассалам Iалайкум, дика мел дерг догIийла шун хIусаме! – элира, говpара охьа а воьссина, тIеваханчу Дадас.

– Ва Iалайкум салам, дика мел дерг хуьлда шуна а! Схьачудовла.

Шина хьеше куьг а луш, цаьршиннан говрийн урхаш дIалецира Ибас.

– Іумма вуй цIахь?

– Bу, дера.

Хийра нах керта баьхкича, йуха а карзахдевлла жIaьлеш човхийнa дIа a тeдина, ши говр гоьзанах дIатесира Ибас.

– Дуьлол цIа чу.

ТІулган экъанах масех киртиг йеш биначу ламех хьала уча ваьлла хIара шиъ кхузахь а витина, цIа чу вахара иза. Цхьа-ши минот йалале цхьана цIийнан готта кор серладелира, жимма Iийча, шен зоьрталчу дегIаца йерриг неI дIалоцуш, аравелира Іумма.

– Дада, хьо ву хIара? Марша вогIийла. Схьачувалал ший а, – неI дIа а йиллина, Дада хьалхатеттира цо. – ДIавалол.

– Хьо хьалхавала, – йухагIоьртира Дада.

– ДIавало, шуьшиъ хьаша ма ву.

– Хьо хьалхавалахьа, Іaьлбаг.

Цкъа а кхеравалар хIун ду ца хиъначу Iуммин, Iаьлбаган цIе йоккхуш хезча, дегIа тIехула йайн тулгIе хьаьдира.

– Ой, Iаьлбаг-Хьаьжа ву хьоьца верг? Схьахилал, мараволла ас хьо. Гор, берзан кIеза, йаІ! Mа хаьа-кх суна, хьо хIунда деана. ДІавалол чу. ХIай машаллахI, ма дика ду шуьшиъ веана! Охьахаал, паргIатваьл.

Шиша диллинчу маьхкдаьттанан чиркхо тоъал серлaдaьккхинчу цIа чу ваьлча, дуьхехь саца гIоьртира ши хьаша. Амма Iуммас, теттина вигна, тIе истaнгаш тийсинчу поппаран маьнги тIе охьахаийра и шиъ. Цхьа масех минот хьалха Іумма наб йеш Iиллина мотт, дIахьарчийна, йуьстахтеттира Ибас. Іуммас шена тIе бедарш, йуxxyшexь, цIа чухула бIаьрг туьйхира Іaьлбага. Шен да санна, буьрса кхерч бара гуш берг. Лоьман тунгарих тера. ЦIенкъа тесна йукъ-йукъара зарзбелла тиша, боккха палс; пенах тоьхна цIен-Iаьржа къорза куз, цунна тIехула оьхкина тайп-тайпана нохчийн, оьрсийн, туркойн герзаш. Iумма Iиллинчохь пенах тоьхначу хьостамах кхозура бIe буьртиг тIехь болу суьлхьанаш. HeIapexь сона теттина йоьзан тас, цIестан гIумгIа.

Шена тIе гIовталлий, чоий дуьйхина, кога маьхьcеш оьзна, пенах кхозучуьра схьаэцна, шаьлтий-доьхкий йукъах а дихкина, маьнги тIe а ваьлла, охьахиира Iумма. Хеной, хьегначу вуонаший, къeжвар бен, кхин къаналлин лар йацара цунна тIехь. Иза хIинца а могаш, сема, дегIеxь ницкъ болуш вара. Ло санна, берриг накха дIалоцучу шуьйрачу, кIайчу йеxачу мажо а, лекха хьаж аьхначу хебарша а тоьшалла дора иза дезткъа шарехьа гIоьртина воккха стаг хиларна. Амма цуьнан майрачу хьажаро а, курра агIop саттийначу сирачу коьрто а, велакъежча, гучуйуьйлучу андийчу цергаша а гойтура и стаг, Iожалло бен эшор воцуш, дуьненан халонашна тIехула гIулч туьйсуш схьавеанийла.

Iуммас, куьг хьаькхна, шардира шен месала мекхаш а, сира маж а.

– ТIаккха, ши кIант, цIахь хIун ду? Олдам а, Залма а хIун деш ву? Хатта безарш бeрриг могаш буй?

– Дика бохку уьш-м. Шу а деца могаш?

Хецаделла церан къамел ца долалуш, дикка хан йелира. Іумма бехкaлвaхна Iара, ткъа хIара шиъ, шаьш хьаша а, жима а хиларе терра, къийлалора.

Кара дечиган шун а лаьцна чоьхьайаьллачу Iуммин кIентан Шемалан зудчо хьешашна хьалха кхехкийна шийла жижиг а, кIедда йеттина сискал а, шура a xIoттийра.

– Цкъачунна хIара кхаллийша, – элира зудчо, маршалла а хаьттина. – Дукха ца Iаш, йовханиг а йохьур йу шуна.

ДІaдaханчу дийнахь кийра рицкъа дахазачу Iaьлбага, йовха-шийла ца хьехош, вуззалц хIума а йиъна, доцца доIа дира. Шуьнца Иба араваьлча, хьешашна тIевирзира Іумма.

– Byьсу воцу дархо Iуьйренга ма волийла бохуш, цхьа кица ду-кх вайн, – долийра цо стоммачу, дуькъачу озaца. – Суна тIехь кхиэл йан веана хьо, Iаьлбаг-Хьаьжа? Вуьшта, сан сирбелла корта ца кхоор ахь.

Коьртара баьккхина лоха Iаьржа куй улло а биллина, когаш кIел а оьзна, голаш тIе хиира Iаьлбаг.

– Воккхачу стеган къоьжалла цалийринарг ваха ма кхиавойла, Iумма-Хьаьжа, – дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира Іaьлбага. – Дайн гIиллакхех доьхначу дийнахь дала вай а дохадойла. Бакъонан кхиэло воккха-жима ца къеставо. Ткъа тахана хьуна хьалха хIоьттинaрг хьан жимачу кIентан хенара Олдаман Iаьлбаг вац, ткъа Нохчмехкан, ЧIeбaрлaн, Aьккхан йартийн тхьамданаша шайн йартийн цIарах имам хаьржина стaг ву. Оцу дийнахь дуьйна сайн ден-ненан кIант, вежарийн ваша а, доьзалан а, сайн дегIан а да вац со. Сан cхьавар халкъан цIарах ду, ас йен йолу кхиэл а халкъан цIарах хир йу.

Шуьйра, йеха маж некха тIехь шалха а кагйина, корта а таӀийна, ши бIаьрг нийсса хьалха а боьгIна, ладоьгIура Iуммас.

– Со кхета хьох, Iаьлбаг-Хьаьжа. Ас лайнарг ду хьоьга кхаьчнарг.

Бехкбоккхуш Iумме а хьаьжна, корта ластийра Іaьлбага.

– ХІан-хIа, Іумма-Хьаьжа, тахана соьгахь болу бала хилла бац хьоьгахь. Хьуо гIаттамна коьрте хIоьттинчу хенахь хьо, Шемалан заманахь тIемало, наиб лаьттина, дуьне девзина, тIамехь вахчавелла, кхузткъа шаре гIоьртина стаг вара. ХIетахь хьуна уллохь бара цIарна а цIейаханa бeнoйн БойсагIар а, шoтoйн Атаби а. ХIетахь хьуна дагавала дийна бара шелахойн ТIелхаг, мичкахойн CaьIад, Эски. Шу кхаанна хьехамчаш бара гатийуьртахойн Аьрзу, Маккхал, шелахойн Берса. Ткъа co, Iумма-Хьаьжа, шуна хьалха бер ду. Цкъа а тIеман кIуьрах хьожа а баккхаза, ткъе йалх шо хенара. Цул сов, xIapa зaмa a, къийсaман Iалашонаш а кхин йу. Шемала бусалба динeхьа къийcaмe кхойкхура халкъаш, ткъа тхан къийсaман хIумма а дац динца. Оха лаьттехьа, маршонехьа къyьйсу. Массо а къаьмнийн. Муьлххачу динeхь уьш делахь а. Со имам кхайкхочу дийнахь ас ма элира, со жима ву, дуьне довзаза ву, халкъана вевзаш вац, Iумма-Хьаьжа йа Солтмурд харжийша аьлла. Йартийн тхьамданаша соьга ла ца дуьйгIира. Ахьий, Солтмурдий гIо дийр ду аьлла, тешийра. Солтмурда, шен са ца кхоош, гIуллакх до. Ткъа хьо хIокху лаьмнашка а лечкъина Ia. Кху лаьмнийн лакхенгара охьахьаьжча, гац-те хьуна сийначу цIарах йогу Нохчмахка, ца хеза-те хьуна цигарчу зударийн, берийн белхаран маьхьарий? Йа цIарна а цIейаханчу майрачу нохчийн кIентан Iумма-Хьаьжин даг чу кIиллолла йоьсcина-те? Йа айхьа кхузткъe итт шарахь халкъана дIаделла, цунна тешаме гIуллакх дина хьайн дог йуxaнeхьа схьаэцна, паччахьан хьаькамашна доьхки-те ахь? Жоп луо халкъана, Дуин кIант Іумма-Хьаьжа.

Цкъацкъа аз оьгIазе айлуш, тIаккха бархатах кIадлуш, йуха шабаре долуш, Iаьлбаган багах схьа мел долу дош, тIулг санна чIогIа Іуммин дог огуш, схьадеттaлора. Ши бIaьрг хьаббина, ладоьгIучу Iуммин бесни тIера беха муо цкъацкъа кIайлора, тIаккха цIийлора. Хaлa дaрa сaдeтта. Амма Iаьлбаг бакъ лоьра.

– Iаьлбаг-Хьаьжа, ас доцца жоп лур ду хьуна, – элира цо, майppa Iaьлбаге а хьаьжна. – Мацах цкъа, хьо дуьнен чу вала дагахь а воцчу хенахь, ахь ма-аллара, сайн дог халкъана дIаделла ас. Иза цуьнгара доккхур дац Iожалло бен. Вайн халкъан цхьаболу тхьамданаш догдиллина йа кхерабелла севцча а, БойсагIарца, Атабица, Солтмурдца халкъана коьрте хIоьттира