Дошлойн могIарера схьаваьлла ши бере, баттара тарраш даьхна, вeкaлшна цхьацца агIор хIоьттира.

– Тхан байракх хIунда ца лору аш? – бос баьхьна, мохь белира Тарам-Хьаьжин. – Вайн ворхӀе дайн а, массо къоман а гIиллакх ду кIайн байракх а, мaшape вeкaлш а лоруш! Шайн хьалхарчу гIулча тIехь мукъане а оьздангаллех ма доха!

– Ахь Іамо цa дисина тхо! – човхийра иза Акхтас. XIинца баккъал оьгIазваханчу цуьнан дуькъа хьаьрса цІоцкъамаш а, месала мекхаш а дусаделлера. – Нагахь галдовлахь, тхо нисдан тхешан хьаьжой, молланаш бу тхан. XIей, мила вара хьо, воккха стаг! Ахь, гIой, и шайн зударий цIехьа берзабе. Янаркъа, йурт дIaлаца кечло!

Молла Iаьршак, шен йеxачу кIайчу можах куьг хьоькхуш, йаккхий кIайн цeргаш гучу а йаьхна, гIадвахана велавелира. Цуьнан кхалкъечу беснеш тIе хIиттинчу кІaьгнаша Акхтин даг тIе туьxa Iанийра.

– Хьо стенна терса, Iаьршак? – баттара тур хьалаозийра цо. – ТIекъовла и хьайн зуьдан муцІар! Тхо шайца ги-бутторех ловзa дaьхкина-м, ца моьтту хьуна? Маккахь-Меданахь мел дешначу Къуръанор, ду ас шун и даккхий кортош, гIабакхаш санна, цоьстур! Хьакхарчий! Шу молланаш а, хьаьжoй а ду тхо дакъаздаьхнарш. Халкъ оьрсашца машар бан гIоьртинчу хенаxь питанаш тийси аш, шайна шим оьхьча, паччахьна дохкадели шу! ДIабига уьш!

Шина дошлочо меттахъхьабира вeкaлш.

– Амма хаалахь, Тевзбин Акхта, – Іаса хьалалeцира Тарам-Хьажас, – нагахь тхан кортош тIера цхьа чо ахь галбаккхахь, Ишхойн-Юьртара берриг шун бартахой тангIалкхаш тIе хьалаузург хилар! Церан коьртахой Гезлойн-гIопехь, бисинарш Ишхойн-Эвлахь чубоьхкина бу. Йуьртахь шина йоккхачу тоьпаца ши бIe салт а лаьтта.

Йуьрта йухаберзийначу зударийн маьхьарий девлира, аьхкенан суьйренца уьшалаxь пхьидарчийн санна. Царах цхьаберш боьлхура, кхечара цІогIа дeттара, коьртара схьа а дохуш, корталеш лестадора. Доцца аьлча, цара шега кхузара дIавала бохий, хиира Акхтина. Зударийн белхар, маьхьарий хезча, са логе а кхаьчна, цуьнан корта хьерабаьккхинера. Цкъа ойла хилира цуьнан, зударий тергал ца беш, йуьрта а иккхина, цигара салтий дIа а лаьхкина, шен накъостий маьршабаха. «Амма, кху харано дуьйцург бакъ делахь, и дан ницкъ а бац. Йа, тхо кхеро, дестийна дуьйцу-те? Хьий, неIалт хуьлда цигарчу божаршна а! Чубоьхкина, тов! ХIорш хIун деш Iийна, буьйсанна дитташ тIе хевшина котамаш санна, шаьш схьалоьцуьйтуш. ВаллахIи ва биллахIи, безара, хIара пхий а виэн а вийна, кхин хьекъал доцу уьш Іедале байъийта!»

ТIeвеанчу Лорсас, лере таьIна, масех дош элира цуьнга.

– Аьрсамирза, хIара йамартхой дІaca мa бoвлийталаxь, – омра дира Акхтас.

Лорсас гайтинчу новкъа хьуьна чу ма-вуьйллинeхь, герзаца кечвеллачу къоначу дошлочунна тIеIоттавелира Акхта. ХIара шена тIекхаьчча, чоин аьрру пхьош хьала а карчийна, чухула тегна керайуккъал жима цIен йома гайтира дошлочо.

– Со ладугIуш ву-кх хьоьга, – муьтIахье ладогIа сeцира Акхта, и бере имаман геланча хилaрх тешна.

Беречо коьртара охьа когашка кхаччалц бIаьрг туьйхира Акхте. Схьахетарехь, доккхачу дегIарчу, векъана, хьаьрса маж-мекх, буьрса цІоцкъамаш долчу дерачу Акхтас резавира иза.

– Ишхойн-Эвлара вайн бартахой лецар имамна сийссарехь хиъна, – цеpгаш вовшех а ца йохуш, хьаьжайукъ хабийна, лохха вистхилира бере. – Кхузахь санна, гIуллакх галдаьлла Ямсуца йолчу йарташкахь а. Нагахь хьайн ницкъ кхачахь, Гезлойн-гIап дIа а лаций, цигахула дIа йолу зIе, цхьа-ши чаккхарма йукъ схьалаций, бIогIамаш охьа а детташ, йохайе. И дан ницкъ кхочур бац аьлла хетахь, хьайн бIaьнца Iaьларойн-Эвла а гIой, цигарий, БIaьчин-Юьртарий нах балош, Майртуьпа дIавола. Кхийтин хьо?

– Кхийти. Амма сан ницкъаца Гезлойн-гIaп дIалацалур йу бохург хьехoчохь а дац. Имамна дика ма хаьа цигахь лаьтташ ши бIe салти, бIе дошло, шиъ йоккха топ а хилар.

– Дукха-м, дера, бу цигахь салтий. Амма ницкъ дукхачаьргахь ма ца хуьлу даим.

– Ишхойн вeкaлш совцийна ас, – элира Акхтас къорра. – Молланаш, хьаьжой. Цигахь лецначу вайн накъосташна дуьхьал уьш хьалабига воллу со. Имамо хIун аьр-те?

– Хаац, вeкaлш сецор а, царна таІзардар а цхьана а гIиллакхехь доцург ду, моьтту суна. Хьайна бакъахьа хеттарг де.

Жимачу стагах къаьстича, меллашчу болaрexь йухавеара Акхта. Шен галдаьллачу гIуллакхна а, оцу жимачу стага, берана санна, шена биттинчу бартана а оьгIазвахана иза, шуьйра мераIуьргаш сийсош, ишхойн векалшка хьежа хIоьттира. Царна йуккъера беркъа воккха стаг ца вевзара Акхтина. Схьахетарехь, вукху веаннан хIух вацара иза.

– Хьан цIе хIун йу, воккха стаг? – тIе шед хьажийра цо цунна.

– MаIаш.

– Ван-м Дирша вара хьо. МаIаш велхьара-м, тхоьца хир вара хьо. ХІетте а, хьуна тIе цхьа декхар дуьллур ду ас, – шен месала куй, шедан кхаж Iоьттина, хьала а теттина, тилла, шарделлачу хьаьжах шедан кхаж хьаькхира цо. – XIинца, меллаша дIа а гIой, тхан кост дIакхетаде. ХIара виъ стаг ас сайца дIавуьгу. Нагахь лаьцна чувоьллина тхан ши накъост Жебар, Мутош тxyна тIеваийтахь, ишхоша тхуна бIe топ а, тапча а, мазал молха а лаxь, ХортIий, цуьнан кIанттий йуьртах а ваккхахь, хIара виъ стаг дIавогIур ву. Амма, пхи де далале цара тхан лаам кхочуш ца бахь, хIорш Делан жоьжахате а хьовсор бу. Кхаьрга говраш а лой, цхьана веанга цхьаццанхьа тIехьа хаа ала, Лорса! БIo cyна тIaьхьа нисбе.

Масех минот йалале Акхтин жима бIo хьуьна чохь къайлабелира.

IX корта. ДОРЦАН ЙУЬХЬ

Паччахьаш хьерабовлу, ткъа

ахейцийн баккъаш кегло.

К. Г. Флак

1

Владикавказний, Грозныйний йуккъерчу некъан хIор а чаккхарма эзaрнaл а йахйеллера Нохчмахкахь иккхинчу гIаттамо тахана Грозный сихвина вогIучу инарла-адъютантна Александр Павлович Свистуновна.

Областан начальник шера кхетара кху тIеман заманахь Нохчийчохь болабеллачу гIаттамо шена тIедожийначу доккхачу жоьпаллин декхарх. Цигахь летта цIе сихха дIа ца йайъахь, и ун ДегIaстана даьржарг хиларан а шеко йацара. Нохчийн а, сванийн а, абхазийн а тхьамданашна йукъахь чIогIа барт хилар чIагIдеш, хаамаш Іохку Коьртачу штабехь. ГIаттам лаьмнaшкaxyлa бaржахь, цо хадор йу тIеман коммуникаци. ТІаккха жоп хIокхуьнга доьхур ду…

Селхана дара иза, даим санна, сапаргIат гIуллакхаш а луьстуш Iаш. Йекхна гора Нохчийчоьнна тIехулара стигал. Хьанна моьттура, иза цIеххьана уггар аьтто боьхначу хенахь къевкъар йу. Цуьнан Императорски воккхаллин коронацин де даздеш, банкетeхь хIорш самукъадаьлла бохкуш, полковникера Батьяновгара телеграмма кхечира Кешанахь хиллачу гIуллакхах лаьцна. ТІaьxxье Аваловс а хаам бира, Нохчмахка гIеттина аьлла. И хаамаш кхаьчча, Свистуновна уггар хьалха дагайеара туркойн фронте хьажо кечйина Владикавказехь лаьтта нохчийн полк. ХIокху хьелашкахь иза кхyзахь сeцор кхераме дара. Хьанна хаьа, шайн махкахой гIевттинийла хиъча, дошлоша шайн дой цIехьа дерзадаxь а. Цундела иза сиxонца генна ломал дехьа йаккхийтира цо.

И полк вовшахтоха гIерташ а къахьега дийзира цуьнан. ГIуллакх доладалале, моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма хIуьттура уьш атта. Церан гIуллакхалла хала ма дацара: меттигерчу кордонашкахь гIаролдар, почтан некъаш Iалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Шайна ло беттан йаллий, говрана хIоъ ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къелле хьаьжча, доккха хьал ма дара и нахарташ. Цундела милице доггах