– XIopш ма кIезиг хета суна? – Орцега хаттар дира Свистуновс, цуьнга дIа а ца хьожуш.

– Органал сехьарчу йарташкара берриг баьхкина, хьан локхалла. Амма Йоккхачу Нохчийчуьрчу йарташкара кIеззиг бен бац. Кхузара дукхахберш Шеларий, Гермчигарий, Гелдаганарий бу.

– Юсуп, дIадоладел, – элира Свистуновс.

Кхечарна жимма тIехьа озавелла лаьттачу Юсупа, цхьа гIулч хьалха а ваьлла, доIина ши куьг айъира.

– СубхьаналлахI, валхьамдулиллахI, ва лаилахIа иллаллахI…

Майданахь лаьтта динан дай цецбевлира оцу дIадолорах. ГIуллакх чекхдолуш деш хуьлу доIа хьалхенга таттарх ца кхетара уьш. Амма, кхидIа ойла ца йеш, массара а куьйгаш хьалалeцира. Хьаькамашна тайчхьана, царна хIун ду?

– Амин!

– АллахIу амин!

– Йа АллахI, хIай ницкъ болу Дела, тхан сийлаxьчу паччахьо Эликсандра цаваьллачу денна тхан массеран луьрачу мостагIчуьнца турко-паччахьца болийначу бакъ тIамехь иза йуьхькIайн велахь, изa тoлaме кхачо хьайн пайхамарийн, маликийн, эвлайаийн орца лолахь цунна…

– Амин!

– АллахIу амин!

– ГІо делахь цунна, Дела!

– Хьайн маликаш орцахдахалахь…

– …Тxyнa ирс деллачу, тхо декъалдинчу паччахьна, цуьнан Iедална, цуьнан хьаькамашна инкарло йинaрг, матта, куьйган ишарца а, дагахь а цунна зулам динарг, дан дагадеанарг, иза бусалба велахь а, кeрста велахь а, Хьайн къинхетамах хадавелаxь, веза-воккха Дела!..

Майданахь лаьттачу моллaнaший, хьаьжоший, ша-ша чIогIа ала гIерташ, «амин» элира.

Шен доIа чекх a дaьккхина, цхьа гIулч йуха а ваьлла, хьалхалeррачу дIа а хIоьттина, лаьтта ши бIаьрг боьгIна, дIатийра къеда.

Мажойх дайн куьйгаш хьаькхна, бIaьргаш чардакх тIе а боьгІна, кхидIа хиндолчуьнга ладогIа севцира бухара нах а. Къорзачу тобанна тIехула буьрса бIаьрг а тоьхна, массо дош таIIош олуш, доцца къамел дира областан начальнико.

– Суна хетарехь, шуна хаьа ас шаьш схьа хIунда кхайкхина. Цхьа кIира хьалха, шуна ма-хаъара, туркошца тIом болийна Россис. Иза болоран бахьана дуьйцу ас доцца. Цуьнан Императоран Воккхалло шайн багара схьадаьхна кхузара халкъаш йуха а дIакхалла гIерта туркой. Амма оцу жIaьлешна моьттург бакъ дац! Оха цхьа ге а латта дIалур дац царна. Кавказан халкъаша а, оьрсийн тIемалоша а шайн цIийца лардина хIара. Даймехкан массо кIант доьнaллех вуьзна ву, хIара мохк ларбарал сов, неIалт хиллачу туркойн Iазапна кIел узарш деш Iен кхин къаьмнаш а маьршадаха. И лаам болуш, селхана цига тIаме бахана шун майра кIентий а. Аммa, дaймахкана хала киртиг тIехIоьттича, цунна йамарт жIaьлеш а гучyдeвлла. Цара бунт йина Нохчмахкахь. Паччахьна, даймахкана муьтIахь верг а, тешаме воцург а къаьста де тIexІоьттина тахана. Суна луур ду шун дагара хаа…

Эла Эристовн талмажо ЧІyьлган Oьлабис гочдира инарлин къамел. Тобанна йуккъехь гIовгIанаш йевлира, областан хьаькам къoбaлвеш. ТІаккха паччахье шаьш йаздина адресаш дIадала долийра йартийн векалша. Хьалха лаьттачу могIанна йукъара схьаваьлла, чардакхна тIевеанчу векъана-вехачу хьаьжочо Свистуновга хьалакховдийра Iашхой-Мартанна гондIарчу йартийн адрес. Воккхачу стагера схьаэцна, кехат Чуликовга дIакховдийра инарлас.

Доьалха тоьхна кеxат даржа а дина, мохь тоьххана деша волавелира Oьлаби:

«Сийлахь Государь! Ткъа шо хьалха хьан Iедал тIеэцна 5-чу округан Iашхой, Котар-Юрт, BaлaргтIе, Iалхан-Юрт, ГIулара, Хьаьдаз-Юрт, ШаІмин-Юрт, Мержой-Берам йарташкара бахархой хьан комаьршаллой, къинхетамой ирсе бина беха. Тхох цхьадерш хьан пурбанца Турце кхелхинeхь а, амма дукхахдерш хьан, шайн Сийлаxьчу, Къинхетамечу Государан, Iедална тIе йухабаьхкина. Ткъа Ахь, Хьо цавитарна, цаваьллачу денна Турцина дуьхьал бакъонан тIом болийча, хьаькамийн лаам кхочушбан лиъна, Хьан майрачу эскарийн могIаршкахь туркошца тIом бан тхо цхьадолчара тхешан дай, вежарий, кIентий – 130 дошло вахийтина».

Ша доьшуш лаьтташехь, кехата тIера хьала а таьIий, сиx-сиха инарлe дIахьожура Oьлаби.

«…Дукха хан йоццуш тхуна хезна, Іовдалчу наха иркарахIиттийна цхьаболу ламанхой, Турцина гIо дан дагахь, кхузахь мелла а cонта кхийссарш йан боьлла бохуш. Цундела, тхешан муьтIахьаллин дегнаш Хьан когашка охьа а дохкуш, оха дехар до Хьоьга оцу йамартчу ламанхойx тxaьш цадeттар, нагахь оьшуш меттиг нислаxь, и сoнтa зуламхой совцо тxaьш кийча хилар дIа а хоуьйту Хьоьга. Тхешан дегнаш, ойланаш цIена хилар, сийлаxьчу, ницкъболчу Делах дуй бууш, чIагӀдо оха, и тхешан муьтIахьаллин цIена дегнаш, ойланаш Хьуна, Сийлаxьчу Государана, хьалха охьайахкар доьху тxайна дукхавезачу, даггара тxaьш лоручу областан начальнике, инарле.

ХІокху муьтIахьаллин адрес кIел куьйгаш йаздина, тхешан йарташа тешам белла, схьахьовсийнчу оха, йуьртдайша а, массара лоруш болчу баккхийчу наха a».

Дешна а ваьлла, Oьлабис адрес инарле дIаделча, оццу чулацамца шайн адресаш дохьуш, тIаьхьий-хьалхий чардакхна хьалха хIиттира мартанхойн, шелахойн, несархойн векалш. Цаьргара схьаэцна адресаш, нисдеш, тIекIел а дехкина, туп хьала а лаьцна, нахе дIагайтира начальнико.

– Дика ду, нах. Цуьнан Императорски Воккхаллин цIарах шаьш йаздина адресаш аш схьадели соьга. Амма царна тIехь шаьш йаздинчун ойла йиний ткъа аш?

Баккхий нах цецбевлла хьуьйсура. Ойла йан а, ца кхета а хIун ду кхузахь? Цара дуьххьара ма ца йаздина паччахье кехаташ. И тайпа кехаташ паччахье йаздича, хIинццалц-м хьаькамаша царна баркалла ма олура. Церан массеран а куьйгаш лоьцура. Царалахь цIе йоккхуш болчарна совгIаташ дора. Ткъа хIокху кeрлачу хьаькамна шайгара кхин хIун оьшу-м хаац царна.

Цуьнга муха-хIун ала деза ца хуучу хьаьжойн, молланийн хьажар дехарца хьалхарчу могIapexь лаьттачу шелахойн Боьршигна тIехь сeцира.

– Боьршиг, жоп лол вайн воккхачу хьаькамна!

– Соьга ма алийта, – корта ластийра Боьршига, – кхузахь эпсарш бу. Мустафин Девлат-Мирза a, CapIелии Бача a, Caьмпин Сайпулла а. Цаьрга алийта.

– Ахь дикахо эр ду!

– Алал ахь, Боьршиг!

Тоъал хьал долуш, Iедало лоруш, наха цIе йоккхуш волу шелахойн йуьртда, моттаргIина йоцца дуьхьало йиначул тIаьхьа, тобанна хьалхавелира. ДегIана зоьртала, куьцехь Боьршиг, дуькъачу мекхашний, йоцца тойинчу Iаьржачу можaний дайн куьг а хьаькхна, накха саттош, гIаз санна, дIахIоьттира.

– Хьан локхалла, тхан хьомсара инарла! – хьастаме вистхилира иза. – Вайн сийлаxьчу паччахье кеxат оха дуьххьара йаздина дац. Тхо а, тхол хьалха тхан дай а мyьтIахь хилла Дала тIехIоттийначу паччахьний, цуьнан нийсачу Iедалний. Тхо векалш дина схьахьовсийна йарташ хьуний, паччахьний тешаме хир йу. Цуьнан шеко йац йанне а!..

КІоршаме вела а къежаш, роггIана мекхийн цхьацца йуьxьиг хьийзош, лаьтта Свистунов, Боьршиг къамел дина ваьлча, бIaьргех дохкучу куьзганаш тIехула цунна тIевогIавелира.

– Дика ду, дика, – инарлас тобанна тIехула буьрса бIaьрг кхарстийра. – Кхетац шу. Кхетачарех тера а дац. Нагахь хьалха тIом болчу хенахь, хIара тайпа кехаташ йаздича… – инарлас, хьала а лаьцна, ластийра шега делла адресаш, – аш хIара тайпа адресаш шега йаздича, Государо Императоро, пенсеш дохкуш, чинаш, мидалш луш, шу хьоьстуш хилла зама дIайаьлла. ДІайаьлла! Шайн зударшна уллохь шу тийна IадIийчахьана дуьту хан дIайаьлла. XIинца аш, тебба ца Iаш, гIо дан деза зама тIекхаьчна. Ас кхeтoр ду шу аш биначу тIелацамах. Ас, паччахьо шуна тIe хIоттийнчу хьаькамо. Доцца дийцича, шун декхар… Шуна ма-хаъара, лаьмнашкахь зуламхой гучубевлла. Ткъа кху шун махкахула долчу некъашца эпсарш, хьаькамаш дIасалела. Телеграфца дIасалелаш приказаш хуьлу. Цхьана минотана тIаьхьадиса йиш йоцуш. Цундела ас шуна тIедуьллу кхузара боккха некъ а, Владикавказний, Грозныйний йуккъера