і яго атачала такая нянавісьць, што ён ня мог спаць — здавалася, флюіды гэтай нянавісьці запаўзаюць яму пад коўдру, паралізуюць цела. Таму ён прадаў іхную кватэру і купіў сабе аднапакаёўку на самай ускраіне сталіцы. Вярнуўся туды, адкуль неяк уцёк разам з той, што зрабілася Лёсяй. Тады ім здавалася — да народу. Бліжэй да лесу, радзімы, мовы. Давялося заказваць аўтобус, каб перавезьці ўсе рэчы.

Цяпер ён забраў толькі самае неабходнае. Лёсіны цацкі. Адзіная ў сьвеце беларускамоўная лялька пераехала ў сталіцу.

Уласна кажучы, гэта была нават не аднапакаёўка. Палова невялікай хаты ў прыватным сэктары, але паблізу ад новапабудаванага мэтро. З асобным уваходам і гнілой падлогай. Затое тут яго ніхто ня ведаў. Яму трэба было нечым зарабляць на жыцьцё. І на арганізацыю Лёсіных уцёкаў. Яны пазбавілі яго бацькоўскіх правоў — але пазбавіць Лёсі яны яго не маглі. Ён даў сабе слова, што даведаецца, дзе яны яе трымаюць, усе гэтыя тацяны эдуардаўны, суседзі, настаўнікі, дактары, законьнікі, усе гэтыя чужынцы, якія страцілі мову, а зь ёй і розум, і душу.

У сталіцы ён браўся за ўсё — і адкладваў грошы. Ён расклейваў абвесткі, папера прыставала да бэтону разам з пальцамі. Ён вымераў нагамі ўвесь вялікі горад як кур’ер розных сумнеўных фірмаў. Ён пісаў кантрольныя для пераросткаў з пустымі вачыма. Ён падмятаў бульвары. Ён даглядаў старых людзей, зь якімі можна было спакойна гаварыць па-свойму, яны яго разумелі, гэтыя сьмярдзючыя старыя, хіба што тэмы былі заўжды тыя самыя: яны прасілі або забіць іх, або зрабіць гучней тэлевізар.

І — ён працягваў весьці дзёньнік. Ён умеў пісаць. Калі што якое — ён сказаў бы, што піша раман. Ці мала якія пішуцца раманы.

Але пісаньне не ратавала. Усё роўна яго ўсё часьцей апаноўвалі прыступы такога адчаю, што ён заміраў за крок ад той бездані, імя якой — зьмірэньне, прызнаньне паразы.

І тады ён сустрэў Кацю.

* * *

У тую восень ён акурат уладкаваўся ў адну ня самую папулярную газэтку. Газэтка дала яму стабільны прыбытак і магчымасьць абсалютна легальна разьнюхаць сёе-тое — куды трапляюць дзеці, бацькаў якіх зрабілі зваротнымі кастратамі. Затое газэтка крала ягоны час. Бацька сьпяшаўся, а газэтка не. Яна ня надта гарэла жаданьнем быць актуальнай. Але неяк бацька знайшоў у рэдакцыі старыя падшыўкі — і захапіўся. Высьветлілася, што раней газэта выходзіла на мове. І ў гэтых нікому не патрэбных падшыўках была праўда пра тое, чым была мова, і пра тое, чым яна стала. Яе пісалі людзі, якіх мова не хвалявала — напэўна, яны на ёй нават не гаварылі. Толькі пісалі.

Здаўшы на вычытку свае таропкія радкі пра заводзкія дзіцячыя садочкі, спартакіяду народаў транспартнага цэху і навіны з дэка імя Дэканозава, бацька хаваўся за старой шафай і чытаў старыя падшыўкі. Чытаў, як раман.

Газэта выходзіла з канца саракавых гадоў мінулага стагодзьдзя, яна была ледзьве не штодзённая, ён чытаў гэтыя падшыўкі зь вясны, бо адкрыў іхнае існаваньне зусім не адразу — і ўсё адно дабраўся ў лістападзе толькі да пачатку шасьцідзясятых.

Махнуўшы плашчамі, патыхнуўшы саладжавым бэнзінам, дыхнулі шыпрам у твар і сышлі пад ледзяную тоўшчу нумары з арліным профілем правадыра народаў, дзе людзі так шчыра клялі і кляліся, дзе імя і імя па бацьку звычайна замянялі літары «тав.», як ініцыялы — адны на ўсіх. Змрочныя жоўтыя бачыны з тварамі памерлых герояў працы, сьпісаных багоў і бясконцых начальнікаў… Дробныя, штораз больш падобныя да даносаў скаргі чытацкіх лістоў, аўтары якіх яшчэ верылі друкаванаму слову. Лайдакоў і сабатажнікаў у тых падшыўках называлі з дакладнасьцю да літаркі, ніякіх там «імёны зьмененыя». Тая, зьніклая рэчаіснасьць ажывала — і яе падабенства з рэчаіснасьцю цяперашняй палохала, нібы скрыпы старой шафы за сьпінай. Учора рабілася сёньня, а заўтра не надыходзіла. Раман з падшыўкамі мусіў скончыцца ў дзевяностых — бо там пачыналася пасьлямова, тая частка, якую ніхто не чытае.

Часам рэдактар лавіў бацьку за гэтым заняткам. «Снова подшивки читаешь?» — казаў ён без асаблівае злосьці; бацька быў яму нечым сымпатычны. — «От же, подшиванец…» Бацька не крыўдаваў. Рэдактар быў стары. Бацька быў для яго чалавек безь мінулага.

У той дзень бацька пасьпяшаўся здаць усе матэрыялы да абеду. Была пятніца, і яго калегі з самага ранку нудзіліся і злавалі, бо няма нічога больш нясьцерпнага за чаканьне пятнічнага вечара, калі праца заціхае на нейкі час, абязболеная заўтрашнім днём. Яшчэ падчас абеду ён купіў бутэльку партвэйну, схаваў яе ў стол і цяпер чакаў, пакуль яны ўсе сыйдуць. Ён нават падбухторваў іх, распаляў у іхных душах жаданьне як мага хутчэй пайсьці дадому: казаў, што дакладна ведае, ад самога рэдактара, што начальства сёньня ўжо ня зьявіцца, што нумар даўно падпісаны ў друк.

Бацьку карцела застацца на самоце, пайсьці да сваёй шафы, адкаркаваць партвэйн і занурыцца ў падшыўкі. Хацелася ведаць, што там далей. На сьвеце няма нічога больш нуднага за газэту — з рысункамі яна ці без, няважна — але бацька са зьдзіўленьнем адкрыў для сябе, што кожная, нават самая нудная газэта з часам ператвараецца ў літаратуру: як гной у нафту. Галоўнае, не сьпяшацца. Не шукаць у газэце тое, чым яна яшчэ не зрабілася. Чакаць і гартаць, чытаючы тое, што набранае дробным шрыфтам. І вучыцца чытаць шрыфт нябачны.

Урэшце калегі (бацька ласкава называў іх зомбі) пачалі па адным сыходзіць, дый працоўны дзень, хоць і па кропельцы, папялінцы, што падала з цыгарэты, па літарцы, але канчаўся. Іх засталося двое ў рэдакцыі: бацька і адна цётка, што ніяк не хацела зьнікаць, баючыся, што зараз патэлефануе рэдактар і запіша, хто на месцы, а хто ўцёк. А потым дасьць ім дваім прэмію за вернасьць — а астатнім здыме за прагулы. І вось яна, гэтая цётка, цяпер падазравала ў бацьку махляра. Яна думала, відаць, што ён надурыў усіх, што мае нейкую таемную інфармацыю і хоча ўсю падачку за дысцыплінаванасьць забраць сабе.

Пачалося спаборніцтва, хто каго пераседзіць. Але, на шчасьце, ёй патэлефанавалі з дому — нешта здарылася, яна хутка апранулася, гатовая выскачыць з кабінэту… «Ключы!» — нагадаў ёй бацька, бо хто сыходзіў апошні, мусіў замкнуць рэдакцыю і ўключыць унізе сыгналізацыю. Яна вярнулася, стала корпацца ў сумачцы. Ключы ўпалі на падлогу, ён нахіліўся падняць, а калі выпрастаўся, яе ўжо не было. Адкаркоўваючы партвэйн, ён бачыў у акне, як цётка-зомбі, распусьціўшы над сабой зомбі-парасон, бяжыць да трамвая. Напэўна, у яе і праўда здарылася нешта сур’ёзнае.

Ён пайшоў да шафы і разгарнуў падшыўку —