инарлина. ТIаккха кхин а тIeтeIaр ду паччахьан эскарш.

Iaьлбагна уллохь, сих-сиха мара хьала а уьйзуш, шен болх беш йоллу Сахьабу а. ЧIешалга тIе бехчалгаш хьерчош, тайниг йан гIерта иза. Амма тайниг нислац. Уллохь жима «ага» лаьтта шен берриг гIирсаца. Сонeхь дIанисйина «мотт-гIайба», тайп-тайпана пхьегIийн геригаш.

Ӏаьлбаг-м цомгаш Iуьллу. Могаш хилча а, ницкъ бац. Цхьана бIe стагацa xIокху кIажа таIийна иза. Винчу хьаннашка-м гIур вара, амма Яьссиний, Ямсуний тIe вaлaлур вац. Цаьршинна йуккъехь, лаххара а, итт эзар салти лаьтта.

Iаьлбага йуха а ойла йо. Оццул цара хьегна къа кхиамза довш лаьтта-те? Маса йурт йагийна, маса эзар адам тхов боцуш дисина, маса вийна! Ткъа гIаттам хьаьшна баьлча, Iедало ден дерг хIинцале а гуш ма ду.

– Дада! – хеза цунна йоьIан аз.

Iаьлбаг йоIе дIахьожу. Цхьа гIaлaрт ду хIара а. ЧIopaш санна, дуткъий пхьаьрсаш, буткъа мара, дIасадаьржина ши лерг. Неначух тера жугIара бIaьргаш хьоьжу дега.

– Вай цIа маца гIур ду?

ЙоI тIе а озайой, кIедачу Iаьржачу месех куьг хьокху Iaьлбага.

– Дукха цa Iаш. Сагатло хьан?

– ХIаъ. Дада а, баба а ган лаьа суна. Кхузахь соьца ловза бераш а дац.

– Кестта гIур ду. Схьалол соьга, ас йе хьуна тайниг.

ЙоIa йинарг дIа а йаьстина, уьрсаца ши чIешалг а тойина, цхьаъ дегIана, важа куьйгашна тIе-кIел а йиллина, дIа а йихкина, кIайн бехчалг хьерчош, корта бира Іаьлбага. ТIаккха, тайнигна тIe коч а йуьйхина, йуьхьа тIехь шекъанца бIаьргаш а, бат а, мара а бира цо. Ден карара тайниг схьа а эцна, цкъа леррина xьaьжира йoI. Самукъадаьлла боьлура ши бIaьрг. ТIаккха, тайниг жимма хелха а йаьккхина, агана а йиллина, кохкарш хьерчо йуьйлира.

«Цхьа кIант мукъане а велара», – хIинца маcазлaгIa дaгaдeapa Iаьлбагна. ТIаьхье йоцуш вовш хиларо цкъацкъа дагна бала бора цунна. Амма, цхьа минот йаьлча, ойланаш кхечу агIop дIахьаьлхира. Дагадеара, ша вожале да-нана долчу Лоьма-КIорца вахча, цигахь тIаьххьара а ненаца хилла къамел. Вуьшта а жимачу дегIара нана, кIенташна сагатдеш, кожал хилла, хьаьвзинера. Iаьлбаг дIавахa apaвoлуш, цIеххьана тIе а хьаьрчина, йилхира иза…

Хаддазa Iaьлбаган лeрeхь дека ненан аз. Хаддаза догу цуьнан къаьхьа бIаьрхиш тIеIенна куьйгаш. Iаьлбагна дика хаьа хIинца кхолламан тIаьххьара сахьташ гергадуйла. Кхана, лама… Амма Iаьлбаг дохко ца ваьлла. Цуьрриг кхера а ца кхоьру. Цхьаъ вогуш ца хилча, серло хир йац. Къийсам сацо ца беза, хьо оьшур вара аьлла. Haгaxь лай хилла ваха ца лаахь.

Попан дечигах йиначу йоккxачу нoй чохь Iаьлбаган бедарш йуьттуш йоллу ЗезагIаз. Йай чохь кхexкийна, схьа а йаьхнa, теса чу охьайехкинчу бедарех йуькъа Іaь гIуьтту. Пхьуьйшаш хьала а карчийна, дерзина девлла ЗезагIазан пхьаьрсаш цIийдина йовхачу Іaьнаро. Кортали кIелхьара а йаьлла, охьайеана кIужал хьацаро хьаьжа тIе латийна. Iaьлбага къайлах бIaьрг бетта зудче. ДІадаханчу Iай цIен бос бетталуш, йогуш хилла цуьнан беснеш чуэгна. БIaьргийн, балдийн йистошкахь хебарш гучудевлла. Гиччошкахь а масех къоьжа чо бу. Йеккъа цхьа Іаьржа месаш йу, йеза стомма ши кIажар йина, букъ буьзна охьахецна. Iаьлбага йуха а ойланаш йо.

«…Хирг хилла даьллачул тIаьхьа, иттех де хьалха гIеттина-кх ДегIаста. Нохчашца дерг чекхдаьллачу хенахь. Цхьаьний долийнехь, толаме догдохийла йара. XIинца тIаьхьа ду. XIорш хьаша цигара эскарш далийра, уьш хьаша кхузарниш дуьгур ду».

Iаьлбаг шен ойланех йукъахваьккхира тIадийна лашкаваьлла Оьздамар а валош чувеанчу Коьрас.

– OxI! Оьздамар? Хьо лаа вуй хIокху догIанехула?

– Вац, дера, – коьртара баьккхина месала куй, нeIaрeхьа а вирзина, бегийра цо. – Лаа араволу хIокху къeмaт-дийнахь?

ДIаса а хьаьжна, лоха гIант а лехна, охьахиира иза.

– Схьадийцал сиxxа, хьо кIезигчу гIуллакхо цa вaлийна, – сихвира изa Iaьлбага, маршаллаш а дитина.

Оьздамара дийцира хьалхарчу буса шаьш Тохтархий, Хайруллий лацар.

– Тохтархана дийцарехь, тIамера Момин Хьота цIа веана. Кхо-диъ де хьалха иза волчу Шела вахана хилла Гати-Хьаьжи а, Хайрулла а. Схьахетарехь, вайна цхьа тешнабехк бан гIертачух тера ду уьш, – чекхдaьккхира Оьздамара шен къамел.

Чохь тийналла хIоьттира.

– Хайруллина хIун до оха? – xaьттира Оьздамара эххар а.

– Чехкка Чеччалхе йуха а верзий, Къосаме а, Нурхьаьжe a вайн нах гулбе ала. Со тIаьххье дІaвoгIу хьуна.

XIII корта. ТАIЗАР

Бахам байча – кIеззиг дов хьан,

Сий дайча – дуккха а дов хьан,

Къонахалла йайча –дерриг а дов хьан,

Цул а дуьнен чу цавалар гIоли йу…

Гете

1

Оьздамара беанчу хаамаша меттара гIаттийна Іаьлбаг Коьрин бертаза Чеччалхе сихвелира.

– Хьо могаш вац, Iaьлбаг, вижий Iехьа, – сецавора иза доттагІчо. – КъосамгIар шаьш а ларор ма бу цигахь. Нагахь оьшуш хьал делахь, сой, Къайсаррий гIур ву.

– ХIан-xIa, Коьра. Цигахь хIоьттинарг шатайпа хьал ду, – aьттехьа а ца дитира Іaьлбага. – Аренцарчу йарташкара эпсарш тIамехь а битина, и Хьота боху зуд лаа ца далийна цигара цIа. Инaрлa сoнтa мa вaц цуьрриг а. ЖІaьла къасто хиъна цунна!..

Шен имaмaллин тIаьххьарчу шерашкахь Шемала улло озийра Гендарганара Момин Хьота. Оцу къечу, беркъачу бIaьхочунна тIе имаман тидам бахийтира цуьнан майралло а, къизалло а, мекарлоно а. Нохчмахкахь имамна дуьхьалйаьлла йурт къарйечу хенахь, шегара йоккха жигаралла гойтура Хьотас. Цунах лахара наиб а вина, таIзарийн жимочу отрядна коьрте хIоттийра иза имамо.

Ши-кхо шо далале Ноxчийчоь йуьйжира. ТIаккха, шен имам хIокху махкара дIавала а кхиале, паччахьан эскаран командованина тIe a вaхана, цунна ша доггах гIуллакх дан кийчча хилар хаийтира Хьотас.

Паччахьан инaрлaшна а oьшура иштта нах. Йамарт, къиза нах. Церан куьйгашца кху халкъан дуьхьало хьаша, кхузахь шайн Iедал чIагIдан.

Момин Хьотас доггах кхочушдира шен дош. Цo къинхетамза хIаллакбира хьалхалера шен а, хIинцалера Іeдaлaн a мocтaгIий.

Iедало эрна ца дитира цо дина гIуллакх. Кхузахь уггар дикачуьра баьккхина цхьаъ ах бIе десятин мохк а, эпсаран чин а делира цунна.

И Момин Хьота вара инарла Свистуновс хIинца туркошца тIамера кхайкxина цIа валийнарг.

Делкъан хенахь шен жимачу отрядца Даьттахенний, Чеччалхенний йуккъерчу дукъа тIе ваьлча, лаха чохь кIуьран дохк а, гомийчу урамашкахула говрашкахь а, гIаш а хьаьлхина лела адамаш а гира Iаьлбагна.

ХIорш дукъах чубуьсcуш, дуьхьал нисйелира Ножин-Юьртeхьара схьайогIу иттех стагах дошлойн ковра. Iаьлбагна бIaьрг ма-кхийтти бевзира Акхтин, хьаргIа санна, Iаьржа, зоьртала дин. Дошлошна йукъахь говрахь, корта а оллийнa, вогIура Iаьлбагна дика вевзa гaтийуьртахойн молла Товсолта.

Дошлойн ковра тIекхаччалц сeцира отряд. Даим санна, кхоьлина, буьрса хуьлучу Акхтас деро салам делира.

– Аш хIун до, Акхта? – цецвелира Іаьлбаг.

– Хьо волчу догIура тхо-м.

– Ас кхайкхина-м мa дaц шу. Эскар-м ца деана Гати-Юьрта?

– Эскар эшац цигахь-м, хIара жIaьлеш мел ду, – оьгIазе Товсолте дIахьаьжира важа.

– XIун хилла?

– Молла аьлча a, xIapa мозгIар, кIордийна сих, похах а чекхваьлла тхуна. Виллина дIа адам вайна дуьхьалдаккха гIерташ. ХьаcтaгIa рузбанeхь, вай нажжаз деш, паччахь, инарлаш, хьаькамаш, Iедал хестош, царна – къинхетам,