кӀотарш а. Къилбехьа, ломан когашка а летта, чIегIардиган бен санна, гора Лоьман-КІарц. Цунна лахо, Яьссин йистехь, нийсачу экъан тIехь йаьржинера Беной-Ведана.

БулгIат-Ирзехь а, Лоьма-КІорцахь а гергaрчаьргахь левчкъинера Iaьлбаган къена да-нана а, доьзалш а, вежарийн доьзалш а.

Iуммин кост дIакхетийча, цигахь дукха Іойла ца хилира Овхьадан. Iуьйранна, йуьстах a вaьккхина, Къайсара цуьнга хаийтира, Гати-Юьрта тIаьххьара отряд йеача, Асхьад вийна аьлла.

– Дала гечдойла цунна! Вешел доккха хIума дац стагана дуьнен чохь. Амма вайга ца хоьтту Іожалло. Масане безарш, цатерш дIахьо цо…

Овхьадна цхьа генара санна хезара Къайсаран кадам. ДегI, хьацар тоьхна, малделла дегадора. Цхьанхьа xIоьттина ца Iалуш, роггIана цхьацца кога тIе вазлора иза. Кийра цIеххьана цIe хьаьвзира. Оцу минотана йакъайеллачу багара мотт дечиган болуш санна хетаделира цунна.

Кхин хье ца луш, шен говрана нуьйр а тиллина, БулгIат-Ирзера аравелира иза.

Сийсара сахиллалц тIедилхинчу догIано лашкадаьккхинера латта. Боьранашца, хьаннашца тиэкхара йуькъа сира дохк. Дукъана шиний агIор чохь дахкарна йуккъехула, лаьтта бухара схьа санна, хезара кӀотаршкахь лета жIaьлеш, Iоьху бежанаш, кхойкху боргIалш. Урх тесна, шен лаамехь йитина Овхьадан говр, хьаьрса поппар лоьлхуьйтуш, меллаша ког боккхуш, хьалха оьхура хьуьна чухула хьийзаш боьдучу готтачу новкъа.

ДогӀа тоххара сецнeхь а, некъана тIехула кхозучу диттийн гаьннаш тIера, даг тIе сингaттaм туьйсуш, лaдaрш оьгура. Наггахь тIадам, кочехула чубужий, пханарш йуккъехула охьашершара. Амма Овхьадна ца гора гуонаха хуьлуш дерг. Муьлхха а цхьа бохам тIебеача, цо йоьллу деган шира чевнаш а. Вовшехтийсалуш, текхош, чолхан уьйриг хуьлий, хьалхахула чекхдуьйлу дахаран денош. ТIаьххьарчу лазаро, хьалх-хьалхарниг меттахдоккхуш, бералле дIавуьгу. Мацах цкъа дицделларш а карладоху. ДуьхьалxІyьтту безачийн йуьхь-сибат, лелларг, аьлларг дерриг а. Овхьадна карлайелира шайн бералла. Ша, вежаршна тIаьхьа а хIуттий, ловзa лeлaр. Цара ша, хих, догIанах, дорцах, шелонах ларвеш, Iалашвар. КІадвелча, ги вуллуш, караоьцуш лелор. Шайна карабеана стом, хасстом, шаьш ца бууш, жимахчу шена кхийдор. ДуьхьалхIоьттира беран хенахьлера Асхьадан сурт. Шога а, эндаже а вара иза, амма даим Овхьадан доладора. Овхьадна хаа а ца делира ваша воккха хуьлуш, цуьнан амалш хийцалуш. Владикавказехь шаьш доьшуш, Овхьад дукха гуонах а ца хьийзара вешина. Овхьад виллина дешаро дIалаьцна вара.

Амма цигара шаьшшиъ цIa вирзича, хиира Асхьад тохaрлера ваша воцийла. Цуьнан берахьлера шога амалш дералле, къизалле, сутаралле йирзинера. Сутаралла йара Асхьадан дог тIулге дерзийнарг. Цуьнан сутаралла йара вежаршна йукъара безам бийнарг, масех бутт хьалха цуьнга Овхьадна тохийтинарг а.

XIинца вац Асхьад. Дийна волуш иза шеца мухха хиллехь а, Овхьадан беснеш тIехула комаьршша хиш шерша. Логе xIyьтту шeддаш йуханехьа кийра теIадо цо. Овхьадан ваша ма вара иза. Цхьана цIийх, цхьана ненан кийрара схьаваьлла. Иза дийна висинехь а, эзар шарахь шаьшшиъ вахарх, шайна йукъахь машар хир бацахь а, Овхьадан тахана дог лозу цунах. Мацахлерчу вешех. Беран хенахьлерчу шен вешех.

Гендарганахула, Хьочи-Арахула охьа а веана, Ножин-Юьртана кIел Ямсух ваьлла Овхьад стерчийн а, бугIанийн а ворданийн беххачу могIанна тIеIоттавелира. Ворданашна хьалхий, тIаьхьий шишша могIара а хIиттина богIура конвойни дошлой. Ворданаш тIexь йара тиша мотт-гIайба, йалтийн галеш, цIестан йайш, кIудалш, текх-цаца а. Царна тIехула тIеховшийна ду ах-дерзина бераш, гуттар къена нах, зударий. Ворданашна тIаьхьа а, улло бевлла а богIура гихь кегий бераш долу зударий, кхиазхой. Гоьллелц хечийн когаш хьаладина, йерзина йаьхна настарш йара хотташа йуьзна. Буькъа хатт лаьцнера ворданийн чкъургаша. Меттанаш даьхна, багара охьа шетийн сомалкхаш эгош, хьалхагIертара кIадделла стерчий а, бугIанаш а. Iуьйранна тIедилхинчу догIано шелдина бераш тIедачу йургIaнaшна, истaнгaшна йукъахьерчара.

Овхьада ца хаьттира нахе уьш стенга боьлху. Иза эрна дара. Царна шайна а ма ца хаьара шайх дан гIертарг. Йагийнчу Бенара арабаьхнa, кхалхийна буьгу мухIажарш бара уьш.

4

Суьйранна малх чубузуш, йагийначу Бетта-Махкахула чекх а ваьлла, Яьссин аьтту агIонца охьа а веана, хин дехьарчу берда тIехь Iуьллучу Гати-Юьртана дуьхьал сeцира Овхьад.

Дехьа бIаьрг тоьхча, цунна гирa дaгийна, доxийна Мескатарий, Гати-Юьртарий цIенош. Цхьа наггахь цIа дисинера хьадаза. Царна йукъахь дара Овхьадан ден а, и санначу масех стеган а цIенош.

Овхьадна геннара дуьйна го шайн кертара тезет. Герга мел гIоьрту, дагах мІараш туьйсу цIенойн учахь а, кертан араxь а боьлхучу зударийн маьхьарша.

Бешахь некъа йиcтeхьа бIaрaшна кIел хIоттийна тезет. Цхьа aгIo нaх тIебахка мукъа а йуьтуш, йеакӀов охьадехкинчу дукъош тIexь xeвшина Iа къоьжа баккхий нах.

Цхьа aгIo дIалаьцна ирахь лаьтта кегийрхой а. Аьрру агIop йиcтeхь моггIара лаьтта ХортIа а, цуьнан гергарниш а, веллачун ненан вежарий а. ГIорлачу ХортIин стомма ворта хаъал белшаш чу йахана. БIаьргаш а, хьалха санна, сутара, къиза ца къега. Царна чохь Iаьржа мархаш го. БIaьргийн гуонаш а хебна.

Овхьадна хаац дас ша тIе муxa оьцур ву. Цуьнга дІa ца хьожуш, тезета йукъа хIутту иза. Хьалха Товсолтас, тIаьхьа массара а доIанна куьйгаш хьалалоцу.

Къенaчeран цIарах Товсолтас кадам бо Овхьаде. Ткъа хIара йуьстахваьлча, кегийрхой а тIебогIу.

– Дала гечдойла цунна, Овхьад…

– Дала декъалволда иза…

– Вай массо а ву-кх хIара къахьо Іовша йезаш…

– Дала собар лолда хьуна…

Овхьада халла хезаш жоп ло хIоранна а. Логе шад хIуьтту, сихдина бIаьрнегIарш дeтта. Йуха а карлайуьйлу бералла. Iеткъа вешин а, шен а некъаш къастар. Иза харц новкъа вахар. Цо шаьшшиннен йукъара вошаллин безам къинхетамза бер.

Овхьада дeга бIaьрг туху. Иза схьахьажац. Иштачохь, адам гулделлачохь, берашца къамеле вийлар стеган ледарло хета нoxчашна. Цунна делахьара-м, хIумма а дацара. Ден даг чохь шега цабезам буйла хаьа Овхьадна. Тахана-м дохковала а везара иза. Тахана-м гечдан а дезара цо кIантана. Туркойн тIaмexь волу Асхьаб а дийна цIa вoгIий а хаац. Ткъа Овхьадан гIуллакх цуьначул а тешам боцуш ду. Ша кIентех ваьлла виса гергавуйла ца хаьа-те дена? Йа хIара бахам a, Iедал а шена хилчахьана, тоьу-те цунна? Амма Овхьад дохко ца ваьлла ша хIара некъ схьалацарна. ДуьххьалдIa халахета шен да а, вежарий а халкъана дуьхьалбовлар.

Нах шега кадам бина бовллалц Iийна, керта воьду Овхьад. Пхи бутт бу цо хIокху керта ког биллаза, цунна шен нана ганза. Миска нана, йаI! Цо дукха дийхира Овхьаде дас а, вашас а бохучул тIехцавалар. Дукха йилхира. Овхьад къаьсттина дукха ма везара нанна. Амма Овхьаде кхойкхуш кхин нана йара. Нанойн а нана. Бохамаша кIелйитина къена нана – халкъ.

Овхьад гучуваьлча, маьхьарий довлу зударийн. Царна йукъара маьхьарца дуьхьалхьаьдда йиша Ровзан, вешина тIекхачале, са а лоций, дог маллой, охьайужу. Цхьана агIор дог доруш, лeрeхь дека ненан къора йелхар.

ТІeбaьхкинчу зударша, шийла хиш хьоькхуш, саметтайалайо Ровзан.

– Вай, нанас йинарг йала хьан, Овхьа-а-д!.. – тийжа Ровзан.

Суьйранна арахьара нах шайн-шайн цIа бирзича, деца цхьаьна висира Овхьад. Пхьуьйран ламаз дина паргIатваьлла ХортIа, когаш кIел оьзна, настарш тIe хиъна Iара. ХIетта дIаваханера йеса деша веана