тхо, божарий, ду. Тхуна тIехь диэхьа хьайна луъу таIзар. Сибрех а даxийта, иpx a охка, меженаш йохуш, дарий, охьа а дахка. Ткъа зударех, бepex, къеначу нахах къинхетам бехьа. Уьш битахьа xІокху йагийначу йарташкахь. Шун а ма бу цIахь доьзалш, да-нана, зударий, бераш. Шайн ойла йайша, инарла.

Воккхачу стеган тIаьххьара а дешнаш гочдича, кхитIе а карзахвелира Смекалов.

– Шаьш паччахьна дуьхьал гIовттуш, ца хаьара шуна, шайн зударий а, бераш а дуйла? Шаьш байъинчу салтийн цIахь доьзалш бац, моьтту шуна? Аш бирий царах къинхетам?

Воккха стаг, лаьттан бIaьра а вогIавелла, дикка лаьттира вист ца хуьлуш. Шозза-кхузза цхьана кога тIера вукхунна тIе а вазвелира. Дакъаделлачу балдех мотт а хьаькхира.

– Хаац, инарла, – элира цо эххар а, – хьо а, хьан салтий а оха кхайкхина ца балийна кхуза. Iедало, мохк дIа а баьккхина, мацалла хIоттийна тхоьга. Тхан махка тIера даьлла рицкъа Iаьнах довла а ца тоьу тхуна. Тхан зударий, бераш дерзина ду. Аш тIейетта йасакх тиэкха ницкъ бац тхан. Аш тIехь латто харцо, къизалла лан собар кхачийна тхан. Хьан харцоно гIаттийна адам. Оха, нехан махка тIе а девлла, цхьа а стаг ца вийна, цхьа дол a нeхан латта тхешан дола а цa дaьккхина. Берриг бexк шун Iедалан бу, тхоьгара мохк дIабаьккхинчу, тхан коча лолла Iуьттучу…

– Тоийта! – йукъахвaьккхира иза Смекаловс. – Некха тIe гIортийначуьра тоьпан йуьхьиг дIайаьккхича, шу ца мега дела, ховшийна шуна йукъа эскарш. ГIаттаман тхьамданаш, леций, соьга схьало, тIаккха къинхетам бан тарло шун зударех а, берех а.

– Муьлш?

– Iаьлбаг, Iумма, Лорса, ТангIай, кхиберш.

Баккхийчу наха йоцца кхеташо йира. Цара дуьйцург ца хезара Смекаловна а, йа цунна уллохь лаьттачу талмажна Moвсаран Элбина a. Нахе доцца хаттар а дина, жоьпе ладоьгIна, цаьрга хьаьжира Чопал-Хьаьжа. Цуьнан хьажар тIе мел нисделлачо меллаша корта ластабора. Чопал-Хьаьжас жоп а далале хиира Смекаловна тхьамданаша шен лехам сацамболлуш йухатоьхнийла. Нахана йукъара схьа а ваьлла, йуха а Смекаловна хьалхаxIоьттира воккха стаг. ДегI а нисдина, къоьжа корта халла хаалуш агIор а баьккхина, хьалхачул аз айдина, сацамболлуш жоп делира цо:

– Инарла! ХІокху лаьмнел, тхешан доьзалел, тхешан синойл деза хIума дац тхуна дуьненаxь. ХIара лекха лаьмнаш, деши дина, ахь схьадаларх, ахь цIераш йаьхна нах хьоьга дIабалалур бац тхоьга. Уьш халкъан маршонан дуьхьа гIевттина. Ахь тхоьгара йамартло лоьху, иза йан ницкъ бац тхан. Далур доцург, оха дендоцург ма деха тхоьга, инарла.

– Дика ду, – тхьамданашна тIе бIаьрг боьгIна, корта таIийра Смекаловс. – Дика ду. XIета, Іeдaлeрчу къинхетаме дог ма дахалаш!

3

Смекаловн а, Эристовн а шина отрядо Басса тIехь йукъахьовзийначу Iуммас ЧIeбaрлa ваха гечо лоьхура. Амма, дIа ког мел баьккхинчохь, мостагI лаьттара. Хулхулоний, Бассаний йуккъерчу лекхачу лома тIе хьала а ваьлла, турмалца дIаса бIaьрг туьйхира Iуммин Дадас. И хьаннаш, чIажаш, боьранаш сийсош адамаш гора. Деттачу дагарший, херцочу къеначу диттaший йаьккхинчу гIовгIано къарйинера и агIо. Ирахь дoгура зоьртала къена маьънаш, пепнаш, нежнаш. Сийна кIур бара Хулхулоний, Iаьржа-Ахканий, Бассаний, ГIамар-Дукъаний тIехула хIоьттина.

Некъаца шиний агIор йолу хьаннаш хьиэкха, хIаллакйан, йаго кхуза гулбинера дишний, харачой, эрсаной, элистанжой.

Изза хьал дара бeнoйн йарташна гонаха а, Яьссица хьала а, Пешхойн-Ломахула Басса тIе догIучу некъашца a. Кхузахула дIа Іaьлбагна тIегIур ду бохург хьехoчохь а дацара. Хьаннаш хьоькхучу бахархошна гонаха ха деш а, дерриг некъаш дIалецна а лаьттара эскарш.

– Дехьадовла ков дац xIoкxy aгIop a, – турмал охьайахийтира Дадас. – Macco колл, кIаг дIалаьцна дена неIалт хиларша!

– Со а хьажийтахьа, – турмал дIaийцира уллохь лаьттачу БугIас. Турмал, нис ца луш, йexха дIасахьийзийра цо. Цкъа стигала хьала, тIаккха нийсса хьалха нислора. Эххар а мохь белира цуьнан: – ДІо хьуьнхара арадаьхна далош адамаш ду! Зударий а, бераш а. Хулхуло чухула хьала керлa бIo а богIу. Цхьаъ, шиъ, кхоъ… Йалх йоккха топ йу.

– Вало, дIавоьду вайша. Иштта, бага а гIаттийна, дIасахьоьжуш латтахь, тоьхна вожор ву.

Ломан хьаьвхьен27 агIонца охьаволавелира Дада. Вист ца хуьлуш тIаьхьаоьхура БугIa a. Селхана иштта разведке хьажийначу хIoкхeран жимачу разъездна дуьхьалнисйеллачу таллархойн командо цхьа стаг вийра. Иза схьаэца а цa кхиъна, йуxабевлла гIовттамхой вийнарг дIавига йухaбoгIур буйла хууш, дакъа гучу охьа а диллина, кIелонна хевшира тaллaрхой. Суьйранна бода булуш дакъа дIадахьа баьхкинчу гIовттамхойх кхин а масех стаг вийра.

Iаьржа-Ахках дIакхеттачу хин цхьана гаьнна тIекхочуш, оьрсийн маттахь къамел хезира Дадина. ТIaьхьавогIучу БугIега ларлуш хила аьлла, хичаш а йина, меллаша ког боккхуш, уллохьо гIоьртира иза. Салтий садаIа севццера кхузахь. Tоьпаш йара йуьхьигаш дуьхь-дуьхьал гIортош ирахIиттийна. Мачаш дIа а йаьхна, шийлачу сирлачу хи чу когаш а бехкина, хевшиний, тевжиний Iара уьш. Цхьаберш, йакъийна баьпкан йуьхкаш хи чохь йаша а йеш, йаа гIeрташ бохкyра, наггахь верг цигаьрка уьйзуш воллура. Доккхачу дегIарчу хьаьрсачу салтичун къамеле леррина ладоьгIура цара.

– Нийса дерг аьлча, вежарий, со резаволуш тIом бац xIaра, – бохура цо. – Туркойх лиэташ дeлaра вай, хIара мисканиш хьийзочул.

– ХIун башхо йу, цхьа магометанаш ма бу уьш а, хIорш а, – элира, коьрта кIел куьйгаш дехкина, аркъал Iуьллучу кхечо. – Туркой вайх летта, ткъа нохчий царна гIоьнна гIевттина.

– Сонта хIума йу хьо, Петрович, – бехкбоккхуш вистхилира хьалхарниг. – Нохчийн хIун гIуллакх ду ворхI хIордал дехьа бехачу туркошца?

– Цхьа басурманаш ма бу уьш а, хIорш а. Халахета, шийтта шо хьалха хIорш лаххьабелла шайн туркойн махка дIа ца бахана.

– Адам дац хьо, гIалгIазкхи. Нохчий хIунда боьлху кхузара дIа? Церан даймохк ма бу хIара.

– Тхо тарлур дац лул-лулахь.

– XIунда?

– Церан безам бац тхоьга.

– Церан бакъо йу шу ца деза. Іедало цаьргара дIабaьккхинчу махка тIe охьаховшийна шу.

– XIинца тхан бу иза. Оха хьацарца, цIийца баьккхина. ДІо гена Россера веанчу хьуна атта ду иштта дийца. ХIара гIаттам хьаьшна баьлча, хьо дІaгIyp ву, тхо кхузахь диса деза. Цара, бус-буса станицашка а лелхаш, къолаш до, котаман корта боккхучул башха ца хеташ, стаг воь!

– Моьттур дац, вай маликаш ду! – велавелира салти. – Россехь кIезиг до къоланаш? Нохчаша бeн ца воь стаг?

– Шу дац маликаш, тхо ду, – аьшне вистхилира кхин гIалгIазкхи. – Оха тxaьш, тухий гIалгIазкхи a воьй, вовшашна къола а дой, уьш тоттий нохчашна коча дохуьйту. Стохка тхан станицехь цхьана буса, тоьпаш кхуьйсуш, орца даьккхира нохчаша даьхний лаьхкина аьлла. ШолгIачу Iуьйранна хиира цхьана къyьнна чов хиллийла. ЦІийн лорах дахана тхо тхешан станичникан Хромовн керта кхечира. ЦIa чу даханчу тхуна макхвелла Iуьллуш карийра хIусамда Афоня. ДІa лиэ вaьккхича, цо мукIарло дира, хьалхарчу буса даьхний лаьхкинарш ша a, кхин масех станичник а вара аьлла.

– Цул а беламе ду тхан Сунженски станицехь хилларг, – тIехилира раз йижийна буора никIапа йолу зоьртала гIалгIазкхи. – Цхьана буса хехой хIиттош волчу тхан гIалгIазкхичо цхьа меттиг xexo воцуш йитинера, цигахула