яшчэ і пэрыядонта-мускулярны рэфлекс, супраць якога не папрэш.

Змусіць свае сківіцы да абсалютнае нерухомасьці насамрэч даволі цяжка — асабліва, калі ты жывеш у век жуйкі, бэтэлю і снафу. Вядома, частку шкла можна дастаць рукамі — калі яны вольныя, або вышпурнуць вуснамі, разам з кавалачкамі мяса, жоўтымі мандарынавымі жылкамі, чорнымі жучкамі дрэнна запаранай кавы, костачкамі ад учорашняга вінаграду і невядома чым яшчэ — і з ружовымі бурбалкамі сьліны, выціраючы пальцы проста аб штаны. Перадусім, аднак, хочацца выплюнуць сам гэты гук, гэты мярзотны хробаст.

Але цалкам пазбавіцца ад дробнага, як патоўчанага, шкла ў роце немагчыма: нешта застаецца ў дзёснах, нешта правальваецца пад язык, нешта захрасае паміж зубоў. Рот запаўняецца крывёй вельмі хутка — а болю, такога, каб да крыку, няма, нібы ў роце згубіўся нявінны волас. Замест болю панічны страх — толькі б не зглынуць, і ліхаманкавыя падлікі: колькі разоў ты пасьпеў ужо зрабіць гэта, пакуль не разабраўся, што насамрэч адбылося.

Безнадзейна — усё роўна глытаеш. У страўнік павольна апускаюцца шкельцы — як маленькія падводныя бомбы, як дыямэнты, якія затаўклі ў горла тоўстаму скнару. Са мной такое аднойчы здарылася. Як усе сьмяяліся! З таго часу я і баюся іх — слоікаў з бляшанымі накрыўкамі. Закатак — гэтых акварыюмаў, поўных драпежных рыбін. Кожны раз, успорваючы слоікі адкрывачкай, так і бачу, як кавалачкі шкла абсыпаюцца ўсярэдзіну і застаюцца ляжаць на паверхні кансэрваваных памідораў, гуркоў, сьліваў, хаваюцца ў іхных вільготных складках… Нябачныя пярлінкі ў каламуці сыропаў і марынадаў, яны чакаюць свайго часу.

Так да мяне трапіла гэтая мова.

Усё гэта бацька хацеў сказаць тады, на судзе, доўга рыхтаваўся, шукаў словы. Але не сказаў. Падпісаў усё тое, што ім было трэба. Яму тады хацелася як мага хутчэй выйсьці з гэтага пакоя, перастаць быць папяровым, зноў апрануцца ў сваю балючую скуру, аглухнуць і анямець — але яго ганялі яшчэ доўга, з кабінэту ў кабінэт, як быццам чакалі, што ён прызнаецца яшчэ ў нечым.

Ён зьбіраўся патрабаваць сабе перакладчыка — прыйшоў нейкі мужык у скураной куртцы, сеў побач, сьвідруючы яму позіркам вуха. Гэты мужык увесь час маўчаў, так і не сказаўшы ні слова за ўсё судовае паседжаньне. Што ж, таксама — пераклад.

Калісьці ён чытаў пра аднаго бацьку, які перакуліў на свайго сына вядро кіпню. Ён зрабіў гэта выпадкова — але яго ўсё роўна судзілі. Бацька і цяпер быў згодны з тым, што гэта было справядліва. Бацькі адказваюць за кожны дрыжык у сваіх руках. За кожны сьверб, за кожную здраду сваіх целаў.

На момант бацьку падалося, што ў адным з калідораў праз шкляныя дзьверы ён пабачыў Лёсю і Лёччыка, якія ішлі, узяўшыся за рукі — нібы ягоных дзяцей закаталі ў слоік, і цяпер ён мог толькі назіраць, як яны боўтаюцца там — або разьбіць шкло. Калі ён выйшаў, на вуліцы, проста перад будынкам суду, нейкая жанчына цягнула за руку малога — той пранізьліва крычаў, патрабуючы чагосьці на дзіцячай, траваеднай мове; жанчына моршчылася, але не здавалася, худыя ногі ў каляровых штоніках валачыліся па асфальце — бацька падумаў, што яна нагадвае прыгожую драпежніцу, якая толькі што ўпалявала нейкага дробнага зьвера і цяпер цягне яго ў сваё логава, зь недаверам азіраючыся на цікаўных людзей. Хлопчык біўся ў гістэрыцы, бы ў агоніі. Бацька прайшоў міма, так і ня здолеўшы адвесьці пагляду ад гэтай сцэны. Здаецца, жанчына зірнула на яго з зайздрасьцю. Ён быў вольны, а яна мусіла слухацца сваіх інстынктаў.

Вось і гэтая кабета, якая толькі што зьняла накрыўку са слоіка, у якім плавала нешта мёртвае, муміфікаванае, мокрае — і яна была падуладная толькі інстынктам. Жанчыны ўсе падобныя да драпежніц. І нават тая, якая зрабілася Лёсяй, а сама зьнікла — і яна заўжды хацела крыві, сплывала крывёй, сьпявала пра кроў.

…Ён сам ня ведаў, як трапіў у гэтую хату. Проста выйшаў зь лесу, як выходзяць увечары з кінатэатру — і апынуўся на падворку. Блакітная хата, жоўтыя ліштвы, на вяроўцы трапяталася ніжняя бялізна, вельмі падобныя да яе белыя фіранкі нясьмела цягнуліся з вокнаў да кветніку, быццам хочучы нарваць сабе трохі цюльпанаў на малюнак. Жанчына даставала з калодзежа вядро — быццам круціла ручку патэфона: з калодзежа чуліся рэзкія, хісткія, джазавыя гукі, потым вядро зазьвінела, як талерка бубнача, і пачалося кароткае сола дзьверцаў…

А цяпер яна карміла яго — хаця ён яе не прасіў. Ён нават ня ведаў, як яе завуць. Яму было нецікава — а яна не пыталася пра ягонае імя, і бацьку гэта чамусьці вельмі супакойвала. Каўбаса, бульба, сто грамаў. І вось гэта — пагрозьлівае, закатанае, закатаванае.

«Што там? Памідоры?» — сказаў бацька, назіраючы за тым, як пульхная рука пагружаецца ў слоік. Рука дастала са слоіка дзьве разьмяклыя, усьмешлівыя галавы, галовы скочылі яму на талерку, па талерцы пацёк сок.

«Памідоры», — пацьвердзіла нарэшце жанчына і разгублена паглядзела на яго. — «Свае. Ежце».

Ён ня еў ужо некалькі дзён і зусім не адчуваў голаду. Памідоры ляжалі перад ім, і бацька не разумеў, у чым іх сэнс. Яны былі проста прадметамі, якімі трэба было скарыстацца, і скарыстацца правільна — каб застацца ў гэтай хаце яшчэ на трошкі. Яму тут падабалася. Тут ніхто нічога ў яго не прасіў, тут было ціха, тут ніхто ня стане яго шукаць. Гэтая хата была бясьпечная, як нара.

Добра, калі б лес вывеў Лёсю і Лёччыка ў такое месца. Зараз дзьверы адчыняцца — і яны зойдуць. Бацька ўявіў сабе гэта так ясна, што нават прыгладзіў валасы.

«Ды ежце ж», — пачуў ён зноў голас гаспадыні, узяў пальцамі салодкую, з гнільцой галаву і пачаў жаваць. Ён не адчуваў смаку, рухаў сківіцамі, рот запоўніўся марынадам, па падбародзьдзі пацякло. Нешта хруснула пад языком, і па ім пабегла пякучая сьляза.

«У вас кроў па барадзе цячэ», — сказала жанчына. — «Кроў!»

«Шкло», — сказаў бацька, вывальваючы на руку ўсё, што было ў роце. — «Са мной такое заўсёды».

«Ды не, ды ня можа быць», — сказала гаспадыня жаласьліва. — «Я акуратна адкрывала! Сплюньце, сплюньце хутчэй!»

Ён усьміхнуўся.

«Не дапаможа».

Ён высунуў язык, правёў па ім пальцам. На пальцы і праўда была кроў. Пасмактаў яго, прайшоўся языком па зубах. Гаспадыня прынесла яму вады прапаласкаць рот.

«Можа, гэта зь дзёснаў», — сказала яна. — «У мяне таксама зь дзёснаў кроў інагда ідзе. Да доктара нада, а я баюся».

На голас гаспадыні з суседняга пакоя прыбег хлопчык, нерашуча спыніўся на парозе.

«Здароў», — павітаўся бацька. — «Хадзі сюды».

Хлопчык падышоў. Ён