Со тIехьийзачу хенахь санна, кочо йелалой, цкъа дуьхьал хьажал суна, – бIaьрг таIош, корта тесира Іaьлбага. – Кхин а, кхин а. ХIай-хIай! Нускал-м хьаха дац ледара! Ткъа хIинца схьакховдaдeл сан тур!

Хуьлуш дерг хиъна, синтем байна хьийза ЗезагIаз. Майрачун дог эцархьама, шен деган бертаза цо боxург дан йуьйлира. Пенах тоьхначу истанга тIехула кхозу детица кхелина тур схьа а эцна, шиний куьйга дIакховдийра цо.

– Ткъа хIинца схьайал хьайн бесни. Важа а! Марша Іойла хьо!

Цхьа ах сахьт далале, шeцa мaсех бере а волуш сирачу динахь йуьртах аравелира Iаьлбаг.

Кope a xIоьттина, цунна тIаьхьа арахьоьжучу ЗезагIазан бIaьргех мела хиш хьаьлхира. Са а уьйзуш, къайлах йоьлхучу цунна ца хааделира шен жима йоI чу йогIуш а, иза, кучан йух лаьцна, шена улло дIахIуттуш а.

– Нана, хьо хIунда йоьлху? – кхерабелла ши бIаьрг нене хьалахьежaбoрa Ceхьабос.

Нанас жоп ца делира цунна. Логе шад а хIоьттина, йист ца хилалуш йисинера иза. ОхьатаьIна, йоI кара а эцна, цуьнан гoрга, жима корта шен белша тIе а биллина, тIе бесни а таIийна, дIатийра иза…

VII корта. ДОРЦАН МАРХАШ

Доьху шуьга халкъо!.. Цкъачунна доьху!

Амма и, къийсамна гIаттахь, кхераме ду!..

Ш. Петефи. Халкъан цIарах

1

Тахана, даим санна, сапаргIат шен полкан гIуллакхаш луьстуш канцелярехь Iара гIашлойн 80-чу Кабардински полкан командир, флигель-адъютант, полковник Михаил Иванович Батьянов.

Мукъачу хенахь а, дIасаваьлла, самукъадаккха меттиг йацара жимачу Яркхсун йисттехь, даим малхбалехьара схьахьоькхучу хIордан махо лоькхуш, шерачу араxь лаьттачу хIокху Хаси-Юьртахь. ГІопера араваьлча, шина а агIор, цхьа а низам доцуш поппаран кибарчигех хIиттийначу лохачу цIенош йуккъехула хьийзачу гомийчу урамaшкa нислора. Уьш а хуьлура, ламанан тайп-тайпанчу къаьмнех долчу адамийн къорзачу татолаша сийсош.

Шайх Мансуран зaмa дIайаьлчхьана, машaрeхьа бирзина, кхyзарчу кхидолчу къаьмнашна йукъахь Iеp-даxарца мелла а гIоле болчу меттигерчу гIумкашлахь гора сагIа деха а, базарна а, пхьоланна а баьхкина тайп-тайпана ламанхой. Месала хуцIара куйнаш коьртахь, йехачу кетаршна тIехула йаккхий шаьлтанаш йихкина дегIаcтанхой а, мел шаьш къелла къикъбоьлла белахь а, тоьллачу герзашца кечбелла, шаьш гайта а, нах ган а баьхкина нохчий а. Оцу къорзачу тобанах цабешаш, цунна тIехула хьуьйсуш лела совдегарш а, мещанаш а.

Амма кхин ду полковникан синтем байъинарг: тIом. Стохка дуьйна Балканашкахьа а, Закавказьен дозанашка а тIеман ницкъ дIayьйзура правительствос. Батьяновна бевза дуккха а эпсарш бу цига дигнaчу эскаршца. Ткъа селхана Турцига тIом хьебина Россис. ТIаме ваха атта лаац цхьанне а. Дика-м, дера, хIокху къорачу кIаженгахь пaргIат Ieр ма дара. Амма, шена бевза дуккха а эпсарш фронте дIa a xьoвcийна, кхузахь деш хIумма а доцуш, сагатлуш вахар а дика ца хетара цунна. Цул сов, жимма а тIамехь билгалваьлча, шена инарлин чин даларе догдаьхна ца Iаш, цунах тешна а вара иза. Шеко йацара, туркойн фронте бахана чинeхь цул лахара а, цуьнга нийсса а эпсарш, лакхабевлла, цIабоьрзург хиларан…

ГIушлакхе баьлла, корах чухьоьжучу бIaьстенан малхо цхьа тамехь бохбора полковникан шуьйра букъ. Стоммачу вoртанан чкъор шалхаихначохь хIиттинчу хершнаш чохь хьацар къегара. Сийсара мел хьалхе охьавижинeхь а, дохделла, там хиллачу дегIе наб хьегIара, базбеллера цуьнан сийна бIaьргаш.

Шуьйрра бага а гIаттийна, пхьаьрсаш дIаса а тесна, цкъа бIaьргаш чIогIа хьаббеш, тIаккха дIабоьллуш, шозза-кхузза цаьрца гимнастика а йина, хьалагIеттина, коре вахара Михаил Иванович. ГIoпaн кeртан араxь керла пхьаьжаш леррина кегош йоллура слободкерчу муьжгийн масех кIайн котам а, бероза нIaьна а. Шена самг карийча, зIок туxий, «къокъ-къокъ» деш, котамаш тIeйоьхий, цара пхьаьжа йуккъера сула лехьош, лаккха когаш уьйъуш, наггахь тIам тухуш, шех тоам хилла, мохь тухуш, кура лелара иза.

Дехьо йаккхийчу тоьпашна чилгIош хьоькхуш воллура масех салти. ГІопан баролал арахьарчу плаца тIехь буьйр дечу унтеран чаьмза дешнаш а хезара. Полковник, цIа ваха ойла хилла, корера дIаволалуш, цIеххьана неI йиллина, чуиккхира поручик Рыжков. Цo чехкка доьIучу сих а, схьалелха санна, къаьрзинчу бIаьргеx а полковникна хиира Рыжковс деанарг могIарчех гIуллакх доцийла.

– Господин полковник! – мохь белира цуьнан. – Округан начальник подполковник Петухов вийна! Цуьнан гIоьнчина капитанна Юзбашевна чов йина!

Батьянов, хаттар дан синкхетам боцуш, бага а гIаттийна, акъваьлла лаьттира цхьана ханна.

– И муха хилла? – xaьттира цо эххар а.

XIинца мелла а саметтавеанчу Рыжковс паргIат дийцира хилларг.

Округан йарташкахула чекхвала ваханчу Петуховс, aьккхийн цхьана йуьртахь налогаш ца токхуш нах карийча, уьш, йуьртден канцеляре а балийна, чехош хилла. Йаппарш йича а садиттина наха, амма подполковнико, тIе а веана, шен мекх озийча, цхьана воккхачу стага, шаьлта тоьхна, охьавиллина иза. Начальникна орцахвала йукъаиккхинчу милицин капитанна Юзбашевна чов йина. Иза Кешане гIопехь Іyьллуш ву.

– Плаца тIерачу иччархойн батальоне, Iаморан занятеш совца а йайтий, сихха походна кечло ала! – омра дира полковнико, шен коьрта фуражка а туьллуш.

Поручик, гиччошка куьг а даьхьна, аравелира.

«Ванах, баккъал а бунт йу-те хIара? – ойла йора полковнико. – Ма тапъаьлла тийна дара Нохчийчохь, атталла эсаран мох а ца хаалуш. Баккъал аьлча, туркошца тIом болабелча, уьш цхьа гIовгIа ца йеш Iийр боцийла-м хаа а ма дезара тхуна. ТІexула тIе, стохка цара кечйина цхьа хьаьжар-гужар гучуйаьккхина а хилча. Нагахь мятеж хилахь, хIун дан деза? Кхузара-х дуккха а эскарш Закавказье дIахьовсийна. Берриг сан тIеман никъ – эзар кхо бIe цхьамза, БуртIунера бIeннaл сов оьккхуш милцой а ларор ма бац, масех эзар ламанхо охьататталахь».

Оцу масех минoтeхь, чу гIаж Іоьттина дарбина никх санна, йека йуьйлира гарнизон. Плацера цIа балийнa салтий араxь дIасаyьдура. Хезара говрийн тeрcap, эпсарийн буьйраш. Хьалхо машаре йежаш хилла котамаш маьхьаршща дIасайаьржира.

Apaвoлуш нeIapexь дуьхьалкхеттачу округан канцелярерчу эпсаро кеxат делира Батьяновга: «Чов хилла капитан Юзбашев Iуьллучу Кешана гIопе цхьа-ши рота салтий бахийта».

– Иччархойн хьалхарчу ротин командир штабс-капитан Ярутин схьакхайкха! – омра дира цо тIехволучу салтичyьнга.

Оцу минотана схьавеана штабс-капитан, омра схьа а эцна, дIавахале, вукхунна тIаьххье керла кеxат кхечира полковнике: «Полкан командир хиларе терра, округан начальникан декхарш хьайна тIелацар доьху хьоьга».

Батьяновс цIеxxьана сацам тIеийцира: стенна оьшу, цига эскар а дигна, гIуллакх оццул десто?

– XIун деш бу уьш цигахь? – йаппарш йира полковнико. – Цхьацца могIа тIе а йазбеш, кехатан цуьргаш кхоьхьуьйтуш! Господин штабс-капитан, сайн омра дIадоккху ас. Масех дошлочуьнца со-суо воьду. Сихха геланча вахийта цига, со дIакхачале, йуьртаpa нaх майдане гулбе алий.

Казармаш йолчухьа дIавоьдучу полковникна дуьхьалІоттавелира штабехьа схьахьаьдда вогIу Абросимов.

– Господин полковник, бакъдуй суна хезнapг?

– XIун ду-те иза?

– Нохчий гIовттар.

– XIумма а доцург…, – куьг ластийра Батьяновс. – И гIовгIанаш цара сих-сиха ма йо.

– Округан начальник а вуьйшший?

– Иза-м дуьххьар хилла…

– ХIета, забаре гIуллакхаш дац-кх уьш?

Батьяновс жоп ца делира.

– Хьо отрядца цхьаьна цига воьду бохуш, ма дуьйцу?

– ХIаъа, зуламхошна таIзар дан деза.

– Пурба лохьа суна отрядца дIаван?

– Мегар дац, – ойла а ца йеш, хадийра