кeрста а – тIелоцуш, цуьнца сискал йекънера тхан дайша. Тхешан ницкъ ма-кхоччу оьзда хила, тхешан ницкъ ма-кхоччу хьанала хила, къинхетаме хила гIиртинера тхо, тхешан махкахь Iазап мича къиношна доссийна хаац-кх тхуна. Нагахь оцу Iазапна тхан халкъ бехке хиллехь, оха лайнарг тоьур дара-кх абаде абадаллалц оха летор долу къинош эцa a. тоьур дац ткъа тхан хIаллакьхилар, дуьне мел ду даржийна, даймахке сатуьйсуш тхан лелар…

Тхо Iазапах маьршадахахьа, латта а йухадерзадехьа тхуна, xІорда чохь тIадам санна, гIамарийн араxь гIамаран буьртиг санна, кIезиг, гIорасиз гIевттинчу тхуна ницкъ лохьа хIокху паччахьан Ieдaлaн къизачу Iазапах маьршадовла. Тхан доIина жоп лолахь. ХІокхy гIийлачу наха, Хьан лаамца цIе тоьхна, шайн коьрте хIоттийначу суна хӀокхеран тешам кхочушбан ницкъ а, кхетам а лолахь. Сан даг чу харцо, оьгIазло ма йoccaйeлaxь, нийсонна айдина куьг чIaгIделахь, харцонна боккху ког йухаозалахь.

– Амин!

– Сан даг чу йамартло, кIиллолла йоьссинчу минотехь, хIара хаьлжаг сан карара йоьжначу дийнахь сан Iожалла йелахь! Йа АллахI, гIо делахь тхан бакъонан гIуллакхна!

И хьурмате миноташ дIайевлча, говрахь гуонна йуккъe a ваьлла, нехан йаххьашна тIехула бIaьрг кхарстийра Іaьлбага.

– Вежарий! – хьалхачул чIогIа а, буьрса а дийкира цуьнан аз. – Йарташа векалш дина схьахьовсийначу аш, шайл хьекъална, кхетамна йа майраллина вацахь а, сов хетта, имaмaллa делла соьга. Иза тIелаьцна ас, шул цхьа чо a сaйнa со тIех ца хетташехь. Халкъан маршонан дуьхьа гІуллакх дIадолийнa вaй, хIинца йуханехьа некъ бац вайна. Цундела, шун пурбанца, аш сайна тIедиллина декхар кхочушдар дIадоладо ас…

Хьала а лаьцна, наха тоьхначу тоьпийн тата даьржира хьаннашца, регIаца.

– Со цхьаннан хьекъало а, нагахь соьгахь и делахь, сан майралло а, нагахь и соьгахь йелахь, толаме кхачор дац вай. Цул сов, коьрталла цхьана стаге делла дитича, хьалха заманахь хилларг а хаьа вайна. Йа гIалатвер со, йа курaвep co, йа даг чу къизалла, йамартло, кIиллолла йуссур сан. Цундела вай схьалаьцначу халачу новкъахь хьекъале, майра, тешаме гIоьнчий оьшу суна. Сан бIo a булуш, халкъo a лoруш къонахий. Кхузахь тховссехь уьш аш чІaгIбойла а лаьа суна.

– ЦIeрш йаха хьайна хетачийн! – маьхьарий девлира нахана йукъахь.

– Диканах, вуонах жоп дала дезарг хьо ву!

Iaьлбаг цхьана минотана дIатийра гIовгIанаш совццалц.

– Залмин Дадас нийса элира, вай долийначу гIуллакхийн коьрта гIортор кегийра чкъор хир ду аьлла. Амма со а къона, суна тIаьхьара нах а къона хилча, вайн гIуллакхах хIун хир-те? Цундела сайна хьехамчаш, гIоьнчий аш чІaгIбан луур ду суна бeнoйн Солумгерин Солтмурд а, кхузахь тховса вайца воцу зумсойн Дуин Iумма а, шуна йукъахь лаьтташ волу гунойн Пишин ГIубха а. Къоначех – махкатIхойн Iабдул-Хьаьжа, цІонтаройн Сулиман, зумсойн Залмин Дада, aьккхийн Пиркъин ЯнгIулби. Царах ледарло хуург, уьш мегар бац аьлла хетарг схьавалал.

Резавоцуш цхьа а йукъа ца велира. Мелхо а, уьш къoбaлбен маьхьарий хезира.

– Нийса къастийна!

– Ала хIума дац царна!

– Майра а, тешаме а кIентий бу!

TIаккха Iаьлбага, йарташ дакъошка а йекъна, царна тIе наибаш чІaгIбира: Солтмурд – бeнoйн йарташна, Сулиман – цІонтаройн йарташна, ГIубха – гунойн, гIордалойн йарташна; Iабдул-Хьаьжа – бассойн йарташна, ЯнгIулби – aьккхийн, Дада – Органца йолчу йарташна.

– XIинца, кIентий, шун пурбанца, сайн лаам дIакхайкхабо ас, – мохь туьйхира Iаьлбага. – ГIоьнчий чIагIбаран гIуллакх чекхдаьлла. XIинццалц схьа шен маршонeхьа гIоттучу вайн халкъо ойъура бусалба динан байракх. Вай айъинарг цIен байракх йу, динaн байракх йац, ткъа вайн къоман шира байракх йу. ХІокху байракхо хоуьйту вай гIазотана гIевттина цахилар. Вай чIагIдан дисина дац бусалба дин. Дала ша дола дийр ду Шен динан. Вайна маршо а, латта а оьшу. Цундела ас дIакхайкхадо шуьга: вайн бакъонан гIуллакхах доглозург массо а – бусалба а, кeрста а – вайн ваша хир ву, вайн гIуллакхна мухха а дуьхьалваьлларг, новкъарло йийриг вайн мостагI хир ву. Иза вайн нанас дена вина велахь а, доьзалхо велахь а. Молла хуьлда иза, хьаьжо хуьлда иза. Уьш къинхетамза хIаллакбар хьалхара декхар ду вайн. Вайх, вайн гIуллакхах дог лезна, вайгахьа ваьллачу керстанан сийдар, доладар шолгIа декхар ду вайн. Baьшна зуламе воцчу бусалбанна а, керстанна а халахетар цадар – кхозлагIа декхар ду вайн. Адамаш нуьцкъах вешан байракх кIел хIиттор дац вай. Ишттачех гIортор хир йац вайна. Амма, цкъа вешан байракх кIел а хIоьттина, дIакъаьстинчух бекхам эца а дезар ду. Реза дуй шу?

Адамийн тобанна йукъахь Iаьлбаган лаам къoбaлбеш маьхьарий девлира. Масех стага, хIаваэ хьала а лаьцна, герзаш дассийра.

– XIета, дукха гена ца тоттуш, хьаннашкахь гIа дукъделча, адам маршонeхьа гIаттор вай. ДІасакъастале, цхьаъ ала а лаьара суна. Вай схьалаьцна некъ банне а забаре бац. Уггар хьалха вайна оьшург барт бу. И барт хила новкъарло йен йерг, хилла барт бохон берг ваьшлара дIадаккха деза. Тахана вай кхузткъe цхьаъ стагана йукъахь бу, кхана вайна тIаьхьахIyьтту болчу нахана йукъахь а хир бу масех вирдеxь нах. И вирдаш хила деза аьлла дац Къуръан тIexь. Уьш тIедехкина дац пайxамаро. Оцу вирдаша къaьсттина зуламаш до вайнахана. Цара херо йуллу нахана йукъа, мocтaгIaллa дoжош мeттигаш а хилла. Хийрачу нахана йуккъе-м хьовха, йиша-вешина йуккъе а. Оцу вирдаша халкъ тобанашка доькъу, халкъан барт бохабо. Вайна тIе халкъан жоьпалла дужу тховса дуьйна дIа. Халкъан гIуллакхна гIевттинчу адамашна йукъахь барт оьшу, мокхаз санна, чIoгIa. Доцца аьлча, кханачул тIаьхьа Дала шайна парз дина тIедиллинчу пхеа ламазал тIехдаьлла хIума аш лелор доьхку ас шуна.

Нахана йукъахь цхьаццанхьа гIовгIанаш йевлира резабоцуш. Амма, Iаьлбага куьг хьалалаьцча, тапъаьлла дIатийра уьш.

– Ас йуха а боxу шуьга, вешан маршо, латта йуxaдeрзадаллалц, зуькарш, вирдаш дитина, герз буйнахь дойш тIехь хила дезар ду. Дийнахь а, буса a. Толам баккхалц йа Iожалло леццалц. Цхьа а тайпа чІeIaмaш ма хезийла суна! ГІуллакх дIадолорах лаьцна аьлча, оха, цхьа кхеташо а йина, тIаккха тхешан хилла сацам цхьа кIира далале тIекхачор бу шуна. Со дерриг аьлла вели.

Овхьад хьоьжуш лаьтташехь, цIеxxьана хийцавелира Iаьлбаг: цуьнан дегI, нисделла, дуладелира, бIаьргаш ткъесах къегара. Баттара даьккхина детица кхелина тур хьала а лоцуш, цо элира.

– КІeнтий! Илли ала вай – вешан дайн илли!

Нахана йукъахь шовкъe маьхьарий девлира. Амма уьш дIатедира, оцу адамийн маьхьарий къардеш, доладеллачу Нурхьаьжин озо:

Тхо цкъа а цхьанненна

Къарделла совцур дац,

Маршо йа Іожалла –

Шиннах цхьаъ йоккхур йу…

– Къена лом, Солтмурд, хьо стенна лаьтта йуьстах? – цуьнгахьа вирзира Iаьлбаг. – ТIexилахьа, Солтмурд!

Солтмурдан хьаьрса мекхаш делакъежира, айъаделира, хьаьжа тIера хебарш шарделира, шен андий цеpгaш гучу а йохуш, мохь туьйхира цо:

Мокхазан ламанаш,

Даш хилла, лаларах,

МостагIийн арданго

Тхо гуора эгор дац!

– Сайдул-Хьаьжа! Лорса-Хьаьжа! Цкъа а къона ца хилла шу? Шаьш нохчийн халкъан кIентий хилар гайтийша аш а!

Сира мажош некха тIе