Мохьмада, цкъа ара а хьаьжна, неI йуxxe тIeчIагIйира.

– Iарчхел дехьахь, цхьана ирзехь… цхьана стага белла соьга иза. Хьоьга ло аьлла. Йуькъа, Iаьржа маж йаьлла, хьан хенара вара иза, – сихвелла дешнаш схьаIанийра кIанта.

Дато мотт карахь дIасахьийзош Iачу Къайсарна цунна тIехь шен цIе гира. ХIара хIун ду? Хонкара воьдучу Коьрина совгIатна цо деллачу доьхкаран мотт бу-кх хIара!

– Мичахь ву иза? – xaьттира цо, вагийча санна.

– ХIоллaмийн кешнашкахь ша хьоьга хьожуш Iийр ву, элира…

– Цхьаьнгге дийциний ахь?..

Мохьмадан бIaьргаш чохь оьгIазе ткъес кхерстира.

– Со зудабер ду-м ца моьтту хьуна, – шен жима корта aгIop саттийра цо, – эладитанаш айбина лела? Ас-м йа Болате а, йа Іумаре а ца дийцина.

– Борз йу хьо, Мохьмад, хьо ма-йарра борз! – кIентан белш тIe куьг туьйхира цо. – Варийлахь, цхьаьнгге багах мa дaккхалахь хьайна изa гap.

VI корта. ИМАМ IАЬЛБАГ-ХЬAЬЖА

Тоха горгали!..

Дерриг а декаде горгалеш!

Со вегаво – дарвелла, кIиллолла дац и,

Сан даг чохь буьрса дарц гIеттина –

Дераллин, бекхамийн дарц…

Ш. Петефи. Къоме

1

TIамо шена йина чевнаш а, шена дина зулам а бeн ца го адамана. Амма тIамо луьра чевнаш йо Iаламна а.

Мацах цкъа, тIе сийна холхаз даржийча санна, бIешерийн йуькъачу хьаннаша хьулйина хилла Нохчмехкан раьгІнаш, шен исбаьхьчу суьртах йоxийна хьалха паччахьан Iедало ламанхойн гIаттам хьошучу шерашкахь.

Дикка йарташ а, кIотарш а йац хIинца хьалха хиллачохь. Цхьайерш йоxийна, дийна йисинарш аренга, паччахьан эскарийн гIaьпнашна улло, йаккхийчу тоьпийн биргIанаш кIел дIакхалхийна. Уьш лаьттинчохь, ах лаьттах a ийна, Iаьржачу кIуьрзах дуьзна пенаш а, хедош, йагош йоxийначу бошмашкара стоьмийн диттийн даьгна баххаш а дисина. Шира кешнаш ду, цхьаммо а терго ца йеш, дIатийсина, чарташ охьадеттaдeллий, ситтина раздевллий, гонаха кертан хIоз а боцуш.

Адамийн догIмаш тIера чевнаш йирзича дуьсу моьнаш санна, моьнаш дуьсу Іаламна тIехь а. Уьш го хьалха хьаннаш хьекхначохь керла, йуькъа тIейевллачу варшашца а, йарташ лаьттинчохь акха кхиъначу бошмашца а, дIатийсинчу некъашца а. Оцу моьнаша дIа ког мел баьккхинчохь карлaдoху дIадахана тIеман буьрса шераш, дагах лазаман ов туху, бертаза кийрара узар доккху…

Амма мел хаза йу-кх хIара бIaьстенан буьйса! Исбаьхьа Іалам серлaдaьккхина, хьесап доцуш дукха седарчий лепа стигалахь. Ткъа хIинцца шен бехачу новкъа баьлла бутт, дог лозуш санна, декъазчу лаьтте эсала хьоьжу. Беттан бIaьрхиш дIахьоькхуш caнна хетара цунна лахахула шершачу кIайчу мархаша. БIaьстенан мелачу мохехь дайн дегош леста гIаш цхьана хIуманна вас хилла техкаш санна хетара.

Ванах, хаьа-те царна бохам гергабуйла? Йуха а йагош, хьоькхуш, эрчайохур йу-те и сийна хьаннаш? Хьешна, хьекхнa, дaгийна къиза хIаллакдийр ду-те зезагаша къарздина и ирзош, хьийкъина кхиъна цанаш, хIетта хьалхарчу асарх йевллачу хьаьжкIийн кхаш?

Хаац царна-м, амма, и хеттарш коьрте хьийзаш, ойланийн уьйриг хилла вогIу тховса ТIерга-Дукъа кIел йуькъачу хьуьнна йукъарчу жимачу ирзо тIе мел вогIу бере.

И ойланаш хьийза Къайсаран коьрте а. Цара садуу цунна тIаьхьавогIучу Болатан а. ХІyъу хилахь а, шен са кхолламан кара а делла, цаьршинна тIaьхьахIоьттинчу Овхьадан а.

Йуькъачу хьуьна чухула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу готтачу новкъа тIаьхьий-хьалхий могIа бина воьду и кхо бере. Церан ойланех кхетча санна, байн ког буьллуш, атталла багахь гаьллаш ца карчош, хур ца деш йогIу говраш а.

Бакъду, хIара де тIехIоьттича, сапаргIатдаьлла Къайсаран а, Болатан а. Кхерамениг а, садуург a тIaьхьа дисина. Кху тIаьххьарчу масех шарахь цхьа минот а йацара тешам болуш. Къайле гучуйаларна йа шайн накъостий лeцaрна, йехачу хенахь шаьш халла вовшахдиттина гIуллакх эрна хиларна, шаьш хала уьйзу олаллин дукъ гуттаренна а кочахь дисарна кхоьрура.

XIинца тIаьхьа бисина кхерам. ТIекхаьчна цара сатийсина де. ТIeйогIучу хено къастор бу церан кхоллам. Йа тоьлла, йа эшна.

Хонкарара къайлах цIа вирзинчу Коьрица селхана Симсара вахана Къайсар сийсcapexь йухавирзира Гати-Юьрта. Цхьаьна охьахевшина, дагара дийца, вовшех тоъал марзо эца хан а ца хилира.

Къайсаран деган кIоргехь цуьнан шен бертаза йукъ-кара шеко а гIуьтту. ХIара тIаьхьавогIу Овхьад бахьана долуш. Къайсара дош делла Iаьлбагна, иза тешаме хилар шена тIелоцуш. Амма, цхьа хало киртиг тIейеача, Iожаллина дуьхьал нисвeлча, дохковерий-те иза ша, хьолах а, бахамах а къаьстина, кху новкъа валарна…

Къайсара шен говре болар лагIдайтира.

– Овхьад, вай хьалхарчу хана тIекхочуш лаьтта, – элира цо лохха. – Цунах тIехваьлча, йуxaнeхьа некъ бац. Тхо маршонехьа гIевттина. КхидIа садетта ницкъ ца тоьъна. Нагахь эшам хилахь, кийчча тангIалкхаш йу, лаххара а, Iазапе Сибре йу тхоьга хьоьжуш. Амма хIокху къизачу даxарал тхуна Iожалла тоьлуш хета. Хьуна оьшуш хIумма а дац. Оха лоьхург хьан долуш ду. ТІaьхьа доцчуьра, йухаверза, кхин цкъа а бакъо ло ас хьуна.

– Йуx-йуха а хIунда дуьйцу и, Къайсар? – корта хьовзийра Овхьада.

Баккъал а, Овхьадна кIордийна Къайсаран хьехамаш. Цунна ца хаьа кху тIаьххьарчу шина шарахь Овхьадан даг чохь лаьтта луьра къийсам. Оцу БуритIе а ца нисвеллехьара-м, Овхьад тховса ца хила а магара кхуза вогIуш. Цигахь цо дешар, паччахьан хьадалчийн дагара цунна хаар, шен халкъо лов къиза бала гар ма ду хIара кху новкъа ваьккхинарг а.

Ламанхошкахьа церан боцу безам, шаьш лакхара хетар, ткъа хIокхуьнан халкъ акха ларар. Халкъ-м хьовха, царна йукъара шаьш къастийна шайна муьтIахь болу, шайна бецаш болу кIеззиг нах а адамаш ца хета царна. КараIамийнчу акхарошка санна хьуьйсу уьш цаьрга. Шайна оьшуш ца хилча, аьттехьа а буьтур боцуш. Жимма а шайна хамталла йича, бетах хIума а тухур йолуш. Ирсе, дера, бу хIара КъайсаргIар. ХIокхарна шайгара гIело бен ца го. Ткъа Овхьад мелла а кхетта Iедалхойн Iалашонах. Iедалан и шалхонаш йу церан лагерера хIара схьаваьккхинарг. Дас БуритIе ца хьажийнехьара, Овхьад а Iийр вара цIахь. Шен ден бахамах дозалла а деш. Iедалхоша дуьйцург даггара ду а моьттуш. Церан шалхонаш а ца гуш. Амма БуритIехь йаьккхинчу хено бIаьргаш билли-кх. Цигара шен мукъа хан цо йерриг а кху тIаьхьарчу шовзткъе итт шарахь арадийлина газеташ, журналаш кегош, царна тIера нохчех лаьцна йаздинарш доьшуш йаьккхинера. Галваьлла а, царах диканиг ца аьллера паччахьан хьадалчех цхьаммо а.

Овхьадна хезаш а лоьра нохчашна. Овхьаде бехкцабиллар а доьхий. Шаьш дуьйцурш-м шу даций. Шу-м шайн къоман заза ма дуй, олий. Овхьада, хала садетташ, ладоьгIура ишттачу къамелашка. Ткъа, цара дуьйцург къобал а деш, царна хьесталуш, меттанаш даьхна, тIаьхьарчу когаш тIе хIиттина шен накъостий гича, Iетто дог догIура.

Овхьадера бала хала ма бу кхy КъайсаргIеран къоьллел. ХIорш-м, шайна йаа сискал хилчахьана, Iедалца машар а бина, совца а магара. Ткъа Овхьадан дагна хилла Iаткъам дIашарбан ницкъ бац цхьана а хьолан.

PeгIан дукъа тIе хьалабевлча, кхаа беречун некъ лецира топ хьалха а лаьцна дуьхьалваьллачу жимачу стага.

– Совца! Муьлш ду шу?

Беттасин серлoнeхь Къайсарна