— Ну, дзеравенскія мо і не ходзяць, хто іх знае, як і чым кажны жыве. Не трэба тут шукаць святых, Міраслава! Няма іх! Ува ўсіх ёсць, што скрываць! Гэта ж яны ўсе цяпер, пад старасць, праведнікамі парабіліся, а калісьці… Ох, багата я б магла табе распавесці, ды другім разам як-небудзь. Я батрачыць туды хадзіла, як старыя яшчэ жывы былі. Увесну агарод памагала садзіць, улетку палола, восенню капала. Старая тады ўжо хварэла, я яе рэдка бачыла, дый урэдная яна была, а гаспадар харошы, і пагаворыць, і распытае. Я хадзіла туды і потым. Яна памерла, а дзед Максім адзін застаўся. Дзеці рэдка бывалі. Цураліся яны хутара. У горадзе жылі. А ён да паследняга агарод саджаў, усё капаўся, усё нешта рабіў… Ды журыўся крэпка… пра сваю пасеку журыўся вельмі. Усё не мог забыць… Я казала яму сколькі разоў — завядзі другую, а ён не, не слухаў, не хацеў больш…

— А что случилось с его пасекой? — заинтересованно спросила Мира.

— Ды хлопцы нашы з дзярэўні разарылі яе! Даўно гэта было… Гадоў дзесяць таму, але ж… Стары вельмі любіў пчоламі займацца.

«Мальчишки из деревни? — подумала Мира. — Наверняка не обошлось без Степика!»

— А давно он умер?

— Ды гадоў пяць, а то і больш… Сэрца прыхваціла, а побач нікога не было. Да і стары ён жа ўжо быў…

— Они ведь евреи, да?

— Яна не, а стары жыд. І бацька яго быў жыдам. На хутары гэтым яшчэ і да вайны жыды жылі, рэпрасіраваныя з Смаленска. А рэпрасіраваныя, значыць — ворагі. У вайну немцы хутар спалілі. І нікога не засталося. А пасля вайны Максім вярнуўся і стаў абустраівацца. Я так думаю, не трэба было яму сюды вяртацца, ды толькі цяпер што пра гэта гаварыць… Не ведаю я, унучка, ад чаго ўсё так павялося. Толькі ж, ты знаеш, як у дзярэўні, усе на віду, усе разам… А яны, яны самі па сабе заўсёды жылі. Усё моўчкі. Ні з кім не дружылі… А аднойчы ў Аўсянікаў карова прапала, з поля не прыйшла. Ноч яе шукалі, а ранкам знайшлі за рэчкай з віламі ў баку. Ну і вырашылі, што яна к ім на агарод зайшла і яны яе таго… Ну, а тады, што праўда, што не… Усё на хутар спіхвалі. Дайшло ўжо да таго, што сталі казаць, быццам старая — ведзьма, і пайшло-паехала…

— Я помню, как бабушка однажды нашла на крыльце желтый песок, политый водой, это летом было, мне лет шесть, мы в магазин с ней собрались идти, очень она тогда перепугалась и говорила, что это с хутора…

— Я пра тое і кажу, Міра, тут па дзярэўні і сваіх ведзьм хватала, зараз ужо не хочу пра каго гаварыць, толькі ж на сваіх грэх падумаць, лепш на хутар спіхнуць…

— Но это же бред! — воскликнула девушка. И вспомнила вдруг глаза Вадима, и так ей захотелось на хутор, к нему, что даже слезы навернулись.

— Гэта дзярэўня, Міраслава!

— Но в чем они были виноваты, баба Маруся? В том, что евреи? В том, что репрессированы? Но ведь понятно же, что тогда репрессировали всех, у кого в голове было хоть немного мозгов… Доносы друг на друга строчили без оглядки…

— Не, Міра, здаецца мне, не ў гэтым была прычына! Яны, як гэта называецца… А! Яны інціллігентамі былі і змаглі імі застацца тут…

Мира изумленно взглянула на старушку. Вот и пьяница! Вот и пропащая душа, а смогла же, распознала, поняла…

— А кому сейчас принадлежит хутор? — задумчиво произнесла Мира.

— Дзецям старога Максіма, унукам. Сыны наведваюцца калі-нікалі. Двое іх. Харошыя хлопцы. Ува ўсіх ужо даўно сем’і свае! Ды і ў дзяцей дзеці… Я іх не вельмі знаю. Калі стала батрачыць на хутары, яны ўжо не жылі там даўно, ды і адведвалі бацькоў не часта… А зараз так і зусім… Летам хтосьці з нявестак садзіць агарод… А так… Ты не хадзі на хутар, унучачка! — предостерегающе подняла руку баба Маруся. — Баба Ніна завалнуецца. Што б я табе тут не гаварыла, а тым людзям з хутара няма за што любіць нашых! І пакасцілі адны адным!

«И продолжают пакостить, — подумала Мирослава. — По крайней мере, со стороны деревни, точно!»

— Ну хопіць! Што гэта мы з табой усё пра груснае ды пра груснае… Во лепш раскажы старой бабе, як ты вучышся! Ты ж ужо ў адзінаццатым?

— Ага! Да я нормально учусь! — девушка улыбнулась и отхлебнула чайку.

— Ну а хлопец ёсць? — не унималась баба Маруся.

Конечно, ей все было интересно, а Миру немного смущало.

— Нет.

— А чаго так? Ты ж дзеўка прыгожая. Помню, калі матка твая яшчэ ў дзеўках была, у дзярэўні моладзі багата было. Летам як сабяруцца ў купы і пяюць… А сярод іх быў хлопец, так добра граў на гітары, што ажно заслухацца можна было. А колькі кавалераў у маткі тваёй было! Адбою не было. Яна дзеўка відная была. У Надзькі, хоць яна і старэйшая, столькі не было. За тое яна ад бабы больш і палучала. Як пойдуць гуляць з падругамі, так да ранку. А баба Ніна тады ўжэ каля каліткі чакае з вожкамі. Баба ж усё яе малой лічыла… А ёй хоць бы што. Тамара заўсёды была дзеўкай адчаяннай. Во хоць узяць тыя гады, як выйшаў сухі закон. У магазінах не прадаюць, а па хатах усе гонюць. Праўда, баяліся тады да брэнна, ну а як жа без гэтага, так мы з ёй у лес, за хутар ездзілі гнаць. Там у нас месца было ўжо… Бітон з брагай на веласапету — і пакацілі. А там буржуйку растопім, вады з рэчкі набяром, далёка ж хадзіць не трэба, і гонім. А тады з первачка пробу здымаем. Сала бралі з сабой ды цыбульку на закуску, каб пах перабіць! Эх, добра тады жылося…

Мира лишь кивнула.

— А ты, Міраслава, не выпіваеш?

— Нет, — поспешно тряхнула головой девушка, испугавшись, что баба Маруся предложит продегустировать самогон.

— Ну і правільна! Ты не падобная на Тамару, — помолчав немного, задумчиво сказала баба Маруся. — Ды і на бацьку свайго таксама… Ты другая нейкая.

— Может, меня в роддоме подменили? — пошутила девушка.

Баба Маруся несколько секунд недоуменно смотрела на нее.

— Не-е… — как-то неуверенно протянула она, а Мира засмеялась.

Время текло, но Мира как будто его не замечала. Она просто сидела и слушала неспешные воспоминания бабы Маруси, не всегда приличные и, может быть, не очень благопристойные, но они завораживали и вызывали улыбку. Иногда пожилая женщина прерывалась, что-то спрашивала, Мирослава одно сложно отвечала и опять слушала.

Когда в сенцах шумно затопотали, Мира, словно очнувшись, решила, что пора идти домой, а там будь что будет.

Дверь резко распахнулась, и, чуть пригнув голову, в комнату вошел Гарик Юрьев. Откинув с головы капюшон, он шмыгнул покрасневшим носом и, окинув взглядом комнату, остановился на Мире. Несколько секунд смотрел на нее так, как если бы она была приведением.

Мира подняла руку и беззаботно помахала ему.

Он тут же преодолел разделяющее их расстояние, схватил девушку в охапку и прижал к себе так сильно, что у нее перехватило дыхание.

— Гарик, ты меня задушишь! — запротестовала Мира, высвобождаясь из его медвежьих объятий.

— Мира! Ты где была? Мы же… Мы всю деревню на ноги подняли! И в лесу были… И у хутора… Уже не знали, что и думать! Хотели даже милицию… Дома бабуля твоя в прединфарктном состоянии! Степик себе места не находит… А ты?! — прерывающимся и охрипшим голосом шептал Гарик.