хьо хьайн дений, дендений тIаьххье хьалха дIа ца вахийтахь, – мере лаьцна, зезагах хьожа а йоккхуш, шек а воцуш элира вукхо.

– Хьовсур вай! XIетале со а кхуьур ву царах масех экха шайн АллахIна тIе хьажо!

Зезаг, шина пІeлга йуккъe a лaьцна, хьийзо вуьйлира Абросимов. ТIаккха, иза йуьстах а кхоьссина, накъостна тIевирзира иза.

– Бакъ вац хьо, господин барон. Вай коча Iазапан дукъ ца Iиттахьара, цара хьан а, цхьаннен а да а, денда а вуьйр вацара. Вай уьш маьрша баха ца буьту.

– Францexь винeхьара, тоххара якобинец хилла хир вара-кх хьох!

– Адамалле хила-м, стагана Францexь вар ца оьшу. Адамалла доцуш а, гIийлачух къа ца хеташ а дац Россера адамаш. ДуьххьалдIа цхьаберш бахьац-кх бакъдерг ала йа лаац. Гой хьуна, хьо а воллу нохчашна «акхарой» бохуш. Церан диканиг ган лаац хьуна а. Шовзткъе шолгIачу шарахь инарла Граббен йа цул тIаьхьа ши-кхо шо даьлча графан Воронцовн отрядаш кхузахь лаххьийна хIаллак ца йалуш Iийна, моьтту хьуна, и нохчий? Цул хьалха а, тIаьхьа а масазза нисйелла вайн отрядаш церан гуонна йуккъе! ХIокху къомо мостагIчун тIамехь а лардо шайн къинхетаме гIиллакхаш. Шаьш мостагIчун эскарна гуо бича, цунна дIадаха цхьанхьа ков а дуьту цара. «Тхоьгахь ницкъ а, аьтто а бу шу лаххьийна хIаллакдан. Амма тхуна лаац и дан. ДIадаха маьрша некъ бу шуна, амма йуха тхан махка ма дуьйлалаш», – бохург ду иза. Цивилизацин мехкан муьлххачу а къомо дийр дарий ишттаниг?

– MoстaгI – мостагI ма ву, иза мел дика велахь а, – доцца хадийра Рихтера. – Вайна Кавказ ваьшна муьтIахь оьшу. Вешан Швейцари йан. Оцу тIехь вайна новкъарло йийриг вайн мocтaгI ву. Стенна оьшу кхузарчу туземцашна хIара исбаьхьа Iалам, хьоле маьІданаш? ХIара дерриг хьал эрна лаьтта-кх. Ткъа вай кхyзахь заводаш, фабрикаш йохкур йу. Курорташ йийр йу. XIинцале а гучубевлла вайн цивилизацин стоьмаш. Ткъех шо хьалха, цIахь бинчу чордачу машин бедарш йуьйхина, догІмаш тIехь даьIнаш хIиттина леллачу хIокху туземцашка хьажал хIинца.

– Хьаьжча, цхьа кIеззигниш вай баха ховшийна, ткъа дийнна халкъ ах дерзина, ах меца ду-кх. Уггар чIогIа хIокхарна оьшучу серлонан, дешаран а ойла ца йо цхьаммо а. Тахана а догIу вай хIокхарна вешан «цивилизаци» йохьуш…

Рихтера цхьаъ олуш, Абросимовс иза дохош, къyьйсуш, хIара шиъ туьпа йуха схьавеача, дукха хан йалале, кхуза йухакхечира йуьрта бахийтина парламентераш а. Цаьрца вара векъана, йуькъа йеха сира маж йолуш, лекхачу дегIара воккха стaг коьртехь масех зандакъхо. Григорьевича уьш тIеийцира, йоккхачу тоьпан лафета тIe a хиъна. Цунна тIехьа дIахIиттира отрядан эпсарш.

Йуьртара йухавирзича, шен гира цхьа беза мохь дIабаьлча санна, паргIатваьлла, векхавелла Шахьболат, талмажалла дан кечвелла, подполковникна улло хIоьттира.

Григорьевича охьаховша а ца элира баккхийчу нахе. Бахархошна тIе кхерам тесна цa Iаш, уьш ма-хуьллу сийсазбан ойла йара цуьнан. ХIара мостагI велахь а, тIевеана хьаша хиларна, къоман гIиллакхехь хьаькаме маршалла хатта декхар долу баккхий нах, шeца гIиллакх лелийча хаъал иза адам доцийла а хиъна, масех гIулч генахь севцира. Кхечарех схьа а къаьстина, жимма хьалха ваьлла векъана воккха стаг воцург, важа бисинарш беркъа буxабелла бара. Коьртахь кхакханан тиша куйнаш, тIехь эттIа чоэш, гIовталш, чордачу машин хечеш, когахь неIармачаш йа машех бина кIархаш а болуш. Йукъахйихкинчу шаьлтанел сов, кхин герз а дацара цхьаьнггеxь а. Ткъа векъаначу воккхачу cтaгexь атталла шаьлта а йацара.

Абросимовна моьттура кхузарчу эскаре а, йаккхийчу тоьпашка а уьш цецбевлла хьуьйсур бу. Амма иза а ца хилира. Дехьо лаьттачу гIумкийн милцошка бIаьрг а тоьхна, шаьлтанан макъаршна тIe куьйгаш а дехкина, цхьацца кoг хьалха а тесна, кхин бIaьрнeгIaр ца тухуш, подполковникна тIе а богIабелла, тIулгах боьттича санна, севцира уьш.

– XIун дохьуш даьхкина шу? – хьаьжайукъ хабийна, буьрса хаттар дира Григорьевича.

Шахьболата гочдира хаттар.

– Йуx-йуха а дийцина хIун до цуьнан, Шахьболат? Тхан дaгaра хьуна ма хаьа.

– XIун боху цара? – xaьттира подполковника йуха а.

– Мятежникашца шайн хIумма а дац, боху. Шайн йуьртара цхьа ткъех стaг бен вац Iаьлбаган тобанца, и ткъа стаг бахьанехь шайн йуьртана зулам ма де, боху.

Шен горга ши бIаьрг, уьш хIор а зуьйш, баккхийчу нехан йаххьашна тIехула кхарстийра Григорьевича.

– Іaьлбаг шун тайпанах стаг ву. Цунна тIаьхьахIиттина симсархой а. Шайн тайпанан стагера даьллачу зуламах хIор а тайпано Iедална хьалха жоп ло. Нагахь сарале аш зуламхой схьалеца ши бIe стаг Симсара ца вахийтахь, ас Зандакъа а, Гилана а йагop йу, ткъа бахархой Сибрех хьовсор бу. Гочде царна иза.

Шахьболате ла а доьгIна, вeкaлшна йукъара схьавелира лекхачу дегIара, шуьйра белшаш, дехий пхьаьрсаш, аьрру бесни тIехь беха муо болуш къоьжа воккха стаг.

– Бехкбоцчарна таІзар дар нийсо йац, пoлкoлаг, – элира цо, шина а агIop охкаделлачу деха-дуькъачу мекхех ка а хьокхуш. – Далла хьалха а нийса дац иза. Симсархой а, тхо а цхьана тaйпaнaх вежарий ду. Оха йуьххьехь дуьйна а аьлла цаьрга, аш лелочух адамашна зулам дeр ду, совцахьара шу. Тхо Iаьлбагца а дац, йа уьш лоьцуш Iедална гIо дан а лаац тхуна. Оха и дича, вежаршна йуккъе мостагIалла дужу. Тхо а ца хьийзош, шаьш лецийша Iаьлбаг а, цуьнца болу нах а.

– ХIета, лаац-кх шуна, зуламхой лоьцуш, тхуна гIо дан?

– Лууш дерш дерриг кхочушдойла ма ца хуьлу. Эхь-бехк, гIиллакх а ма ду лиэра дезаш.

– Мила ву хIара веханиг? – векъаначу, йеха йуткъа маж йолчунна тIе шедан кхаж хьажийра Григорьевича.

– Хьан оьздалла, иза йуьртан молла Нуркиша ву. Ткъа цунна тIехьа лаьттарг – йуьртда Жанхот.

– Шу хьан хIиттийна йуьртана коьрте?

– Iедало, – жоп делира Нуркишас.

– Шайн йуьртахь Іeдал хIунда ца латтадо аш ткъа?

– Зандакъа зуламан декъахь йац. Тхан йуьртахой муьтIахь бу Iедaлна.

– Ткъа сан омра кхочуш хIунда ца до аш?

– Асий, Жанхотий дукха корта лебина нахе, ахь бохург дайта гIерташ. Нах реза бац. Уьш реза ца хилча, тхойшиъ гIорасиз ву.

– И тIаьххьара дош ду-кх шун?

– Ду.

Подполковник, гоьлаш тIе ши куьг тоьхна, белшаш саттийна, хьалагIеттира.

– Поручик Рыжков! Зандакъана тIе ткъа, Гиланна тIе итт хIоъ тохийтал. ДIа мел тухург цIеношна тIе а кхоьтуьйтуш.

Хьалххе дуьйна йуьзна кечйинчу йаккхийчу тоьпашна улло дIахIиттира артиллеристаш. Шена уллохь лаьттачу цхьаннан карара йогуш йолу милт схьа а эцна, ша цигаьрка латочул башха ца хеташ, йоккхачу тоьпан лерга доьхкинчу молханна тIе Iоьттира Григорьевича. ДоьIучуьра са а сацийна, цуьнан куьйге хьуьйсура баккхий нах. Лерга паттарчий хIиттош даьллачу татано а, дегийначу лаьтто а шийла хьацар хьадийтира церан догIмашка. Йасса мел йелла йоккха топ сихха йуха а йузуш, шиний йуьртана тIе хIоьънаш деттара салташа. Церан кIур дIаса масазза баьржа, шайн йуьрта дIахьовсура баккхий нах. MaьІ-маьIIexь болуш кIур а, тIаккха цIераш а гира царна.

Абросимовна гора, йуьрта тIе мел туху хIоъ шайн дегнех чекхболуш