хIинца а. Цхьана тайпанах хилчахьана, вовшийн вежарий лору цигахь. Цхьанна тIедеана эхь дерриг а тайпанна тIедогIу; цхьаъ майраллица, къонахаллица лакхаваьллехь, иза дерриг а тайпанан дозалла ду.

Тайпанан нехан йукъаметтигех говза пайдаоьцу Йоккхачу Нохчийчохь кхоллайеллачу керлачу сословис. Йа, вуьшта аьлча, оцу сословигахула кхузахь керла Iедал чIагIдо правительствос. Царах бу хIара край къарйеш правительствона доггах гIуллакхдина, даккхий чинаш, орденаш а, мохк а белла ЧермоевгIар, ШамурзаевгIар, МустафиновгIар, ДубаевгIар, СаралиевгIар, ЧуликовгIар, ОйшиевгIар, МамаевгIар, кхин иттанаш а хьолахой. Мел шаьш къен, гIийла бахкахь а, тайпанийн наха ладугIу шайн цIийнах болчу хьолахошка. Йа, вуьшта аьлча, оцу хьолахошна цара бIаьрзе гIо до шаьш лоллехь латто а, кхузахь керла Iедал чIагIдан а.

ГIаттам болабеллачу йуьххьехь Теркан областан эскарийн командующис уьш дIасахьовсийнера шайн-шайн тайпанийн йарташка. Цигара бахархой, гIовттамхошна тIаьхьахIиттарх йухабаьхна ца Iаш, уьш царна дуьхьалбахар тIе а диллина. Абросимовна хаьара оццу декхарца инарла-майор Чермоев Нохчамахка ваийтар. Схьахетарехь, инарлин мисси кхиамза чекхйаьллера кхузахь.

Шелахой бевр ма бацара гIовттамхошкахьа. Ломан бахархошца буьстича, уьш йалсаманехь ма бохку. Цаьрца гергарлонаш долуш бу гермачигхой, гелдаганхой а, эвтархой а. Цигара дIа-схьа зIенаш йоьлху Курчалой-Эвла, Цоци-Эвла, БелгIата, и. дI. кх. а.

ШолгIа-делахь, Эрсанан, Чехкаран, Грозныйн, Iумхан-Юьртан тIеман гIаьпнашна кIел лаьтта Йоккха Нохчийчоь. Изза ала мегар долуш хьал дара Жимачу Нохчийчоьнан йарташкахь а. Цундела Абросимов йуьхьанца дуьйна а шеквара арен тIехь Iаьлбаган кхиамаш хир бу бохучух. Цунна моьттучу тIе дан а деара гIуллакх.

Нохчмахкахь а, Органан лакхенца а летта гIаттаман цIе арен тIе йаржа туьгуш йацара.

5

Зандакъана тIехуларчу лома тIе хьалайаьлла отряд, кхyзахь цкъачунна позици а лаьцна, сeцира. Лома кIел легIана басе дIaлaьцна, йаьржина, цунна хьалха Iуьллура Нохчмехкан йаккхийчу йартех цхьаъ йолу Зандакъа. ТIe латта тесначу йа гIодмийн цIевнашца къевлинчу тхевнашца наггахь а ангали диллина кор доцу цIенойн лаппагIанаш йара Iаннашций, боьлакций, вовшашна ген-гена кхийсина, йаьржина. Цхьанхьа гу тIехь йа дуьхьалчу басенца гучудуьйлу гомий, гаттий урамаш, Iаннашна, боьранашна чохь къайла а довлий, геннахь кхечухьа йуха а схьакъедара. Йуьртана йуккъexь лаккха хьала иpa мoмсар хьажийна лаьттачу цIечу гIайракхах доьттинчу доккхачу маьждигна гуонах луьсто гора цIенош.

Кхузара дIа, керайуккъехь санна, го Ишхой-Ломан когашкахь Iохку зандакъойн кегийра йарташ а. Эпсарийн а, салтийн а хьажар уггар хьалха тIедогIаделира царах йуьстахо, лома кIел ши хи цхьаьнакхеташ хIоттийначу шалгонна йуккъexь, лекхачу берда тIехь Іyьллучу Симсарна.

Цигахь, ша винчу бенахь, къайлаваьлла Iаьлбаг. Айкхаша дийцарехь, цуьнца верг бIe стаг а вац. Царах дукхахберш суьйлий бу. Амма оцу бIe стага дуйнаш биъна дийна кара ца баха. Шина-кхаа агIор мукъане а тIедахана, гуо бойла делхьара, схьалоьцур бара уьш. Лекхачу бердаша йукъахьовзийначу цунна тIебоьдуш цхьаъ бен некъ бац. Иза а бу готта, Iинна чухула дIабоьдий, лекха берд хадош, хьалаболуш. Малхбалехьара схьа йуьрта волалур ву боxург хьехoчохь а дац. Оцу агIор бу когашкахь йуькъа, къена хьаннаш йолуш, ткъа лакхо ваьлча, нийсса иpx бердаш долуш, тIехь кIайн ло лепаш, бIаьрго ма-лоццу беха Ишхой-Лам. Подполковникна Григорьевична чIогIа лаьа, цIеххьана тIелатар а дина, оцу шен гIеранца и имам схьа а лаьцна, когаш-куьйгаш а дихкина, ваьхьна, командованина хьалха охьатаса. Амма изa дaн бaкъо йац цуьнан. Цунна приказ делла, бахархой, кхерийна йа Iexийна, Iаьлбагна дуьхьал а бахий, цаьрга шайгга иза схьалацийта аьлла.

XIетта хьалайевлла хьаьжкIаш хьоьшуш, текхош йигна йаккхий тоьпаш, йуьртана тIе a йeрзош, дIахIиттийра. Ши рота Гилана улло а хьажийна, йисинчаьрца, беха могIа беш, Зандакъ-Лам дIалецира. Отрядан эпсарш тIе а гулбина, йоцца кхеташо йиначул тIаьхьа, Григорьевича сацам тIеийцира, отрядца хьалавеана прапорщик Шахьболат а, БуртIанайн пурстоьпан Шайх-Махьмин ваша Хьамзат-Хьаьжа Дацаев а ультиматумца йуьрта хьажо.

– Зандакъошка доцца дIахьеде, – охьа чу куьг тесира подполковнико, – хьалхара – дуьхьало йоцуш, йурт схьайалар. ШолгIа – девне имам схьалаца шайн йуьртара герзаца кечвина ши бIe стаг Симсара хьажор. Нагахь сан омра цара кхочуш ца дахь, сарале ас Зандакъах чим бийр буйла а хаийта.

ХьалагIеттинчу Шахьболата, ийзалуш къадийра подполковнико тIедиллина декхар эцна йуьрта вахар шена кхераме хилар.

– Хьан оьздаллина хаа ма деза, кху йарташкара бахархой соьга, мостагІчуьнга санна, хьуьйсуш хилар, – элира цо Григорьевиче. – Цига гIумкийн отрядан командир майор Муса вахийтича, бакъахьа хир ма дара. Иза хьаша хиларе терра, цунах пIeлг хьакхор бац цара.

Халла, оьрсийн дeшнаш лехьош, вистхила гIертачу Шахьболате синтемза ладоьгIучу Григорьевичан готтачу хьаьжа йуккъе шад xIоьттира, говран мочхалх тера оллaдeлла бухара балда раздаьккхина, баьхьанаш санна, шуьйра, можа цергаш гучу а йаьхна, цавашарца велакъежира иза.

– Господин прапорщик, сан хан йац хьоьца дийцарш дан, – кІоргге хьех чухевшина горга, кегийра бIaьргаш Шахьболатна тIeбуьйгIиpa цо. – Ахь кхин дош алахь, хьох шеквала кийча ву со. Шаьш кегийна худар шаьш даа дезар ду шун, иза мел чаьмза делахь а. Хьада, приказ кхочушде!

Зоьрталчу, куьцечу дегIара сирвелла воккха стаг, дуьхьал вист ца хуьлуш, басахула чубоьдучу готтачу новкъа меллаша охьаволавелира. ХІeтталц даим нийсса лаьттина цуьнан шуьйра букъ цIеxxьана букархьаьвзича санна хетаделира тIаьхьахьоьжучу Абросимовна. Кегийра гIулчаш йохуш, чехкка цунна тIаьхьаволавелира гIабакхах тера лоха, стомма Хьамзат-Хьаьжа а. Мукъабевлла эпсарш шайн роташка дIасабекъабелча, Абросимовн пхьарс лецира Рихтера.

– Меттиге бIаьрг тохий вайша, Яков Степанович?

XIинца а гIуллакхе хIоттийна воцчу капитано Рихтера шен лаамехь йоккхура хан. Биэндоцуш белшаш саттийна, вист ца хуьлуш, ломан буьxxье хьалаболучу гIашлойн новкъа цуьнца дIаволавелира Абросимов. Некъ лакха мел гIоьрта, нилхадуьйлура пепнаш. ТІаккха луьстта кхиъна стов а, хьаьрса-хьач а, пxa a, бIaьлланг а йолуш, варш йолайелира. Дагна там беш дара бIaьстенан сеналлин а, зезагийн хьожанах а дуьзна цIена хIаваъ.

– Йалсамане йу-кх хIара! – ши бIаьрг хьаббина, кийра буьззина чуоьзна хIаваъ чам боккхуш арахийцира Рихтера. – ХIара хилла-кх Кавказан тIамехь буьрса а, кхераме а йийцина Ичкери! Ткъа мел тийна ду гуонах! Олхазарийн эшарш бен хазац. Кхузара дIа ДаьргIа, Кoьжалкан-Дукъ, Шовхал-Берд гой, Яков Степанович?

– Йарташ шаьш-м ца го. Дехьа тогIи чухула охьадогIуш Ямсу ду. Ткъа нийсса хьалха гург – Aьккхийн-Дукъ. Цунна дехьахь, тIеттIа айалуш, къилбехьа доьдург – ГIачалкхан-Дукъ. Оцу шина дукъана йуккъехула охьадогIу Герзелахь хьуна гина Яьсcи. Цуьнца хьала йу ахь цIераш йаьхна меттигаш. ДІо лекха гу гой хьуна? Иза ду Коьжалкан-Дукъ. Цигахь воxийна граф Воронцов. Ткъа къилбехьа лахо чохь, Шовхал-Бердана уллохь, тIаьххьара а хIума тоьхна цунах.

Барон вехха лаьттира оцу буьрсачу paьгІнашка бIаьрг бетташ.

– НеIалт хилла акхарой! – цIеххьана йуьхь тIехь хийца а луш, цергашна йуккъехула схьaIaьвдира цо. – Ас бекхам оьцур бу сайн дa вийначех!

Накъостан хьаьрсачу цIоцкъамашна бухарчу сийначу бIаьргаш чохь хьере цIе гира Абросимовна. Буткъачу, хьаьвзинчу меран шуьйра мераIуьргаш сийсара, хаьхкина йалийначу говран санна.

– Эрна йу хьан чагIо, барон, – элира Абросимовс, лаьтта кхевдина, кIайн зезаг а доккхуш.

– ХIан-xIa, Яков Степанович, ас кхочушйийр йу сайн чІaгIo!

– Нагахь цара