– Йукъара а къаьстина, дIадахча, гIиллакхе хир дац.

– Церан даьссачу хабаршка ладоьгIуш Iан деза ткъа?

– Собардер вай. XIинца а цхьаъ дан гӀерта уьш. Товсолта ву чардакха тӀе волуш.

Тахана йеха, баьццара оба а йуьйхина, лекхачу холхазан куйна гуонаха, ло санна, кӀайн чалба а хьарчийна, детица кхелина шаьлта йукъах а йихкина, кечвелла Товсолта-Хьаьжа говрахь, меллашчу боларехь вахана, чардакхна хьалха хӀоьттира. Кху шийтта шарахь Товсолта-Хьаьжа дукха хийцавалаза висинера. Амма халла хаалуш букара хьаьвзинера хьалхалера нийса букъ. Белшаш а жимма охьайахча санна хетара. Шен къежвалар хьулдора цо. Корта цIенна дIабошура, ткъа маж-мекхана сих-сиха цIен гIина дуьллура.

Товсолта-Хьаьжина тIаьххье, дикачу дойшна тӀехь вахана, цунна улло дIахӀоьттира цуьнан кӀант Хьуьси а, ХортIин Асхьаб а, Бораханан СаьIад а, Сатун Солтха а. Дика кечвелла вара хьалхара кхоъ. Детица кхелина говрийн гIирсаш, тIедуьйхина цхьатера чоэш а, гӀовталш а, коьрта техкина Iаьржачу холхазан куйнаш a. Малхехь лепара коча тийсина а, йукъахдихкина а безачу механ герзаш. Вуьшта, Солтханан барзакъ ледаро дара, цаьрца дуьстича.

Товсолта-Хьаьжина дагадеанарг хаа лууш, сакIамделла нах тапъаьлла тийна лаьттара.

– Тхан хьомсара хьаша, тхан лераме хьаькам эла Авалу! – тийналлехь даьржира Товсолта-Хьаьжин мукъаме, дуькъа аз. – XIара таханлера де цкъа а дицлур дац тхан йуьртана. Тхан къоьлле, мискалле ца хьоьжуш, тхуна куралла ца йеш, кхуза веанчу хьуна Дела реза хуьлда, Дала йуьхькӀомаца дукха а вахавойла хьо! Тхо цхьадолчийн лааме диллича, тахана вайн воьдург виъ хилла Iийр вацара. Оха уьш бIе хуьлуьйтур вара. Ма-луъу ца хилча – ма-торру, олуш ду тхан. Тхешан ницкъ кхаьчнарг дина оха. XIара тхешан бераш, хьалха – Делан, шолгIа – хьан кара ло оха. Тхуна боккха синтем бу хӀорш Момин Хьотица эскаре боьлхуш хилар а. Момин Хьота майра а, хьекъале а къонах ву. Иштта ша хилар цо гайтина вайн паччахьан мостагIашцарчу тIамехь. Ткъа шу, кӀентий, – тIехьа лаьттачу веанна тIевирзира Товсолта-Хьаьжа, – шу ледара ма хилалаш. Вайн сийлахьчу дена – паччахьна – шайн муьтIахьалла гайталаш. Хьаькамаша шайга сийначу цIерга лелха алахь – бӀаьрнегIар ца тухуш, йукъалелха. Варийлаш, шайх бехк балийтий, кIиллолла йалийтий, цIа ма дерзалаш. Гатийуьртахой тешна буьсу аш паччахьний, Россиний хьалха шайн декхар кхочушдийриг хиларх. Дала могаш-маьрша, толамца шайн доьзалшна тӀе цIа дерзадойла шу!..

Аваловс цхьа масех дош аьлча, чардакх тӀера чувоьссинчу Момин Хьотас, тIе а вахана, хьалха Товсолта-Хьаьжин, тIаккха веа лаамхочун куьйгаш а лоцуш, баркалла элира царний, церан дайшний.

Цхьа масех минот йаьлча хьеший, ХортIина тIаьхьа а хӀиттина, йуьрта бахара.

Кхузахь тахана гинарш дийцаре а деш, дӀасабахара нах а.

II корта. БЕРСА

XIан-хIа, гӀоли йу

Дорцах ницкъ бустар,

Садаллалц, бакъ къуьйсуш,

къийсамехь летар,

Тийначу бердашка а хиъна

ЧIeIачул, чевнашка а хьоьжуш.

А. Мицкевич

1

Шайн совгIатех баккхийбе Мохьмаддий, Iумаррий, Iyсманний сихха Iала-Мохьмадца йуьрта дIа а хьовсийна, адам кӀезиг лела некъ къастийна, Iаьлбагца регIа хьалаволавелира Къайсаррий, Болаттий.

Толамца ша йаьккхина кӀайчу маьIан мукъ болу шаьлта а, детица кхелина тапча а Мохьмадна йелира Болата. Доза дацара кӀентан воккхаверан. Детица кхолуш кечйина нохчийн нуьйр а, дуьрста а, тIexула тIе, тайниг санна, хаза тапча а. Ма ирсе вара-кх иза, биллина дог огуш цхьа бала бацахьара! ДIайаханчу гурахь лаьцна Сибрех вахийтинера цуьнан ден ваша а, цунна дика хилла Маккхал а. Дерригенах а ца кхетара жима Мохьмад, амма ден вешин а, ден доттагIчун а ойланаш гушдоцчу пхенаш чухула цуьнан дагах йоьллера. Тахана оццул хаза деана xIара ловзаран де а къахьделира цунна, маьлхан зIаьнаршлахь белшашний, накхошний тIера деши, дети лепош чардакха тIехь лаьтта и берстина эпсарш гича. Уьш бу, иза дуьнен чу а валале, цуьнан да Аьрзу гена, хийрачу махка вахарна а, цигахь иза кхалхарна а, цхьайолчу цхьана ненаца иза байлахь висарна а, цуьнан ден ваший, ден доттаггIий Сибрех хьажорна а бехке.

Дависарг-йаI, цкъа пхийттара валахьара иза! TIаккха-м цо чIир оьцур йара царах! Амма гена йу-кх и хан а. XIинца а – кхо шо!

Элхьамцан, хьаьмцан, стовн диттийн йуькъачу хьуьна чухула басех хьала, лаьхьанах сетташ, эвла боьдучу готтачу новкъа тӀаьхьий-хьалхий могIа бина воьдура кхо дошло. Хьалха Къайсар, йуккъехь – Iаьлбаг, тIаьхьа Болат а волуш.

Цхьа-ши бутт хьалха боьлуш хуьлучу доттагIаша, цхьанна хазарна кхоьруш санна, лохха къамелаш дора. Iаьлбага хоьттура, кхузахь даьхний Iаьнах муха девлла, бӀаьстенан йалташ дер дIа муха доьду. Къайсара дукха ладегIнера Макка ваханчу кхаа вашас цигахь а, новкъахь а шайна гинарг дуьйцуш. Амма цаьрга хеттарш цкъа а ца кхачалора Къайсаран. XIинца а къамел хьовззийна оцу тIе далийра цо.

– Уьш дитахьа, Iаьлбаг, и Iаьрбий хӀун тайпа къам ду?

– Ой, масазза аьлла хьоьга, йен бух санна, Iаьржа адамаш ду.

– Ас-м и ца хоьттий. Майра къам дуй иза?

Iаьлбаг жоьпана сих ца велира.

– Муха эр дара иза? – дош ца карадора цунна. – И къам ша кIилло ду, олийла йац. КIиллочу адамийн мохк бац буьрса лаьмнаш, йовха гIамарш а. Цул сов, жайнаша дуьйцучун ойла йича, Пайхамаран, цуьнан асхьабийн а заманахь туьраца даржийна цара бусалба дин. Шемахула, Мисархула, Бухарехула, XIиндехула, вайна буьйцу а ца хезначу мехкашкахула. И дерриг а хьалха хилла. Ткъа хIинца и Iаьрбийн къаьмнаш цхьадерш туркойн, кхинаш перангийн а, ингалсийн а когаш кӀел дохку, боху. Маршонах хаьдда, шайн мехкийн дай а боцуш. Иза а, важа а цаьргара дIайаьккхина оцу мехкашдIалецархоша.

Цхьана масех минотехь сецира доттагIийн къамел. Iаьлбаган тӀаьххьарчу дешнаша ойлане бехира уьш. Баккъал а, хӀун йу маьрша доцу къам? Лай ду-кх. Старо санна, болх бийр бу цо, шен гай йузо. КхидIа дац-кх. Амма и гай а хуьлу цуьнан даим тутмакхан санна. Дуьне дац цо дуург. Лай хилла вехачул, шен маршонехьа къуьйсуш, валар гӀоле йу.

Цхьа дагна там беш дара некъан йистош къарзйинчу бес-бесарчу зезагийн, муьстаргийн можачу кенийн, хьорамийн кӀайчу, стовн дитташна тӀерачу можачу зазийн хазачу хьожано дуьзна хӀаваъ. Некъан йистошкахь малхехь дийшина Iохку моьлкъарчий, хӀорш гергакхочуш, шарх-ширххехь дIауьдуш, коьллашлахь къайладуьйлура. Баьццара холхаз хилла регӀа тӀе йижинчу варшахь, вовшашца къуьйсуш, бес-бесара иллеш, шакарш йеттара олхазарша. Амма берешна ца гора бӀаьстенан Iаламан и исбаьхьалла, олхазарийн и даккхийдер. Болатна хьалхахӀуьттура мацца а цкъа Гати-Юьрта цIа боьрзу болу ХортIин Асхьаб, Товсолтин Хьуьси, Бораханан СaьIид. Дикачу дойшкахь, дезачу герзех боттабелла, белшаш тIехь хьесан погонаш, накхош тӀехь ордалш, мидалш а лепаш. Iедало буьтур ма бац уьш, цара диначу гӀуллакхна, церан муьтIахьаллина цхьа йал йоцуш. TӀаккха кхитIе а халкъана бале бевр бу…

– Iелин а, Маккхалан а хабар дуй? – тийналла йохийра Iаьлбага.

– Кехаташ даьхкина цаьргара. Могаш-дийна ву ший а. Сибрех дIакхаьчна шаьш, боху.

– Цхьаьна буй хӀорш?

– XIан-хӀа. Къастийна.

– Мича хьолехь бу?

– Хетарехь,