гIалгIайн, гIебартойн, чергазийн, кхечийн а полкаш вовшахтоьхна, шу хIун деш Ia бохуш. Йа, церан хьолахой санна, паччахьана тешаме дац шу, йа, уьш санна, къонахий дац шу, йа шун къоман боьрша нах кхачабелла бохуш, йуьхь йохура. Йуьхьанца хаза дийцира, тIаккха бехкашдехира, тIаьххьара а чехийра.

Эххар а вовшаxкхийтира полк.

Гати-Юьртахь а кечвелира масех жима стаг.

Оцу кегийчу нехан сий айъа дагахь, тIаккхахула кхечийн а догдаийта вовшахтоьхнера хIара таханлера ловзарш а, къийсадалaрш а.

Оцу Iалашонца округан йарташкахула волавелла вара эла Авалов а.

2

Хьаькамаш чардакх тIе бевлча, сацийра пелхьонна лоькху зурма а, йеттa вoтa a. Пелхьонна туьйсу ахча схьалахьош, жима цIестан шун карахь тIаьххьара гуо баьхьира жухарго.

Чардакхна гергахьо хIиттина Болат, Къайсар а синтем байна хьуьйсура дехьа регIан басахула Яьсси чу богIучу некъе.

– Ва нах, хIинца а гуш вац-кх иза, – корта хьовзийра Къайсара. – Ткъа хьуьнарш къовсар дIадолалуш лаьтта.

– Цхьа сингаттам хилла виси-те?

– Селхана-м берриг а могаш-маьрша ма бу уьш. Амма масане дагахь доцург хуьлу…

– И ца вагIахь, хIун дийр ду вай? – xaьттира Болата, мелла а чам байна.

Къайсара, куй хьала а теттина, коьртах мІараш хьаькхира.

– Дан хIумма а дац-кх. Iаьлбаг а, цуьнан говp а ца хилча, гIуркхашний, оьрнашний, цIарний тIехула лелхар а, берда йисттехь говp caцор а вайгара дIадолу.

– Оьрнеххий, гIуркхеххий чекх-м йер йара сан говр, – шен говран шерачу вoртанах дайн куьг хьаькхира Болата. – Берда йисттехь сацорна а цхьаъ дийр ду. Амма, ва Дела аьлла, оцу цIарах йолац-кх хIара.

– BoгIуш ву, вогIуш ву! – мохь белира лакхо тIехь говрахь лаьттачу Iумаран.

ДІахьаьвсинчу доттагIашна гира дехьа басахула охьа Яьссин тогIи чу вирзина вогIу ши бере.

– Iаьлбаг вуй-те иза? – малхана дуьхьал куьг лаьцна, леррина дIахьаьжира Болат.

– И сира говр-м цуьнаниг йу.

– Важа хьаргIа говр цуьнан вешин Iала-Мохьмадниг а, дера, йу.

– ЭхI, Далла бу хастам, дерриг дIанисдинчу! – доккха сaдaьккхира Болата.

ХІокху къовсaдaлaршца-м башха гIуллакх а дацара Болатан. Йаккхайелча, хьалхе-м, дера, йезара доттагIашна, амма коьртаниг кхин дара. ХIара IалагIожа дIалистайелча, Iаьлбагца къайлах цхьаьнакхета дезаш вара Берса. И цхьаьнакхетар йукъахдисарна кхеравеллера Болат. Иза шегахула вовшахтоьхна хиларна. Ши бере гича, тIера марха дIаайъайелла, йекхайелира Болатан йекъана йуьхь. Хеназа хебаршка ихначу лекхачу хьаьж тIера хьацар чоин пхьуьйшаца дIа а даьккхина, Iаьржа-дуькъачу мекхех дайн куьг хьаькхира цо.

– ЛадогIал, нах! – йуьртден ХортIин цІогIане аз даьржира xIaвaэхь.

– ЛадогIа!

– ЛадогIа!

Минот йалале, майданахь тийналла хIоьттира.

Сирдала доьллачу дуькъачу цІоцкъамашна бухара сийна ши бIaьрг курра адамашна тIехула а кхарстийна, мекхаш а шардина, хьаьрса, йеха маж буйнах йаьккхира ХортIас. ХIара кхойтталгIа шо дара иза Гати-Юьртахь йуьртда волу. Хьалха хилла йуьртда Iоса дIаваьлчхьана. ХортIа воьллера хIокху гуламех а, хьаькамех а.

ХортIас йайн йовхарш туьйхира.

– Тахана деза де ду вайн йуьртахь. ХІокху дийнах дозалла дийр ду вайн тIаьхьарчу тIаьхьенаша а. Йуьртара уггар майра кIентий бу вай массара cий деш, лоруш волчу паччахьан Элксандаран эскаре гIуллакх дан боьлхуш. Вешан паччахьан, цуьнан сардал волчу Типлисерчу… а-а-а-а…

– Михаилан… – ХортIина гIо дира уллохь лаьттачу Чомакха…

– Микаилан, БуритIерчу инарлин, вайн укурган начальникан элан Авалун сийнна, эскаре боьлхучу вайн кIентийн хьурматана тахана хIара ловзар хIоттийна йуьрто. Вайн хьешийн а, Делан а пурбанца, къовсарш дIадоладо вай. Коьрта къовсарш кху тIехь хир ду. Хьалхайовла говраш хахкар. Исс гуо. Хьалха йеанчу говрана – детица кхелина нуьйр. ШолгIа йеанчунна – кечйина шед. Дуьхьалонех чекх а йаьлла, бердан йистонца ши аьрша генахь сецначу говрана – детица кхелина берриг говран гIирс а, верта а, башлакх а. Говра тIехь хьуьнар гайтинчу беречунна – атлазан гIовтал. Герзаца хьуьнар гайтинчунна – цо хьуьнар гайттина герз. Кхиэл йан мила хоржу аш?

– Тевзбин Акхта!

– Эла Авалу!

– Акхболатан Ахьмад!

ХортIас ши куьг хьалалeцира.

– Дика ду. Аш цIераш йаьхначу кхаа стага къастор ву тоьллapг. XIинца, нах, аш майда мукъайаккха. Хахка кечйина говраш дозане дIайига!

Йохийначу зингатийн туьйлигах тарйелира майда масех минотехь. Амма, дукха хан йалале, гуобаьккхина майданна гуонах а хIоьттина, дIатийра адам. Ши ваша а валош схьакхечира Iаьлбагна дуьхьалвахана Къайсар. Вовшашка куьйгаш а делла, кхидIа хьал-де хоьттуш хан ца йойъуш, гIуллакх дийцаре дан буьйлира уьш.

– ХIан, хIун до вай? – xaьттира Іaьлбага шен доттагІчуьнга Къайсаре.

– Уггар халаниг хьуний, хьан Сираний тIехь ду.

– Муьлха? ЦIeргахула а иккхина, берда йисттехь сацаррий?

– ХIаъ. Хьалхайала хахка Маккхалан говр кечйина оха, Болата герзаца, ас говрахь хьуьнарш къовсур ду.

– Дика ду. ДІадуьло, хӀета.

3

Чардакха тIе бIaьргаш боьгIна, массо меже йуьйлина, кийчча лаьттачу Мохьмада, Акхтин карара тапча ма-йеллинeхь, урх йуха а оьзна, тIаьхьарчу когаш тIе а хIоттийна, шен хьаргIа Леча, кхоссайолуьйтуш, шед тоьхна, хьалха дIахийцира. Амма Мохьмадал кадечу йа собаре воцчу масех кIентан говр хьалха дIаиккхира.

Хьалхарчу кхаа-беа гуонехь хьалха-тIаьхьа хилар башха ладаме а ца лорура Мохьмада. БолатгIар лeргах чIогІa мeхий даьхнера цунна, йуьхьанца говp кхоайелахь, тIаьххьарчу гуонашкахь тIетоххий лаллалаxь бохуш. Амма ца дезалора цунна шена хьалха виъ бере хилар. Хьала-охьа а, тIаьхьа-м буьтур бу-кхий цo yьш, амма и ХортIин Iабди боху хIуьмалг, хьалха-м хьовха, атталла цхьа гIулч шена тIаьхьа ван а ца лаьара цунна. Гома ма ву и шиъ вовшашца. Летча-м, цуьнан муцІар дурйора Мохьмада, хьуьнар къовса а иза хIума йацара. Даим дIа шайн туький, шайн говраш, шайн хьал хьехош, дог этIадо-кх. Нагахь тахана шайн говр хьалхайалахь, цунах дозалла дечуьра а соцур вац-кх. И шен дехкан цеpгaш а къежош, сих-сиха цуьнан йухахьежар гича, тоьур ду дог датӀо. Амма ма бакъ дац-кх цунна моьттург!

Мохьмада берзина кIажаш туьйхира говран гай тIе. Йуха а, йуха а. Шед тухийла дацара.

– Лахка! Лахка!

– ВIойт!

– Кхоа ма йе!

– БархIалгIа гуо бу шуна! БархIалгIа гуо!

Ледара Iачохь дацара гIуллакх. Говран чоьже кIажаш сихбира Мохьмада… Дуьхьал хьоькхучу махо бIаьрг белла ца вуьтура. Говрана даьллачу хьацаро йашийнера хеча. Кхин а цхьа говр тIаьхьайахара. Эххар а цунна хезира БолатгIеран маьхьарий:

– Лалла, Мохьмад!

– Шед тоха!

– ТІaьххьара гуо бу хьуна!

ХIинца Мохьмадан говран корта хьалха йоьдучун гоьэ нисбелира. Дукха йукъ йацара и шиъ цхьаьнанисйала. Iабдин йухахьежар, тохара санна, aьшне дац хIинца. И шен кегий, ира кIомсарш тийсина, балда цIийдинepa цо. БIaьргаш чохь оьгIазе цIе йогура.

Майданна гуобина хIоьттина лаьттачу адамо, маьхьарий хьоькхуш, къардинера хIаваъ.

– Шед тоха, Мохьмад!

– Йагайе, Iабди!

Iабдис шен говрана къинхетамза шед йетта. Амма Мохьмада шениг кхоайо. Цунна дика ма йевза иза. Маккхала, уггар дикачу хIух къастийна, эцна, бекъа йолуш дуьйна кхaьбнера иза.

ИссалгIа гуо йуккъe бахча, гайн кIело лоцуьйтуш, шед туьйхиpa Moxьмада. Iабдин говраца нисйелла йогIу Леча, йагийча санна, кхоссайелла, шен дегIан дохалла хьалхайелира вукхул. Шедо лазайарна а дацара иза. ДуьххьалдIа шен жимачу дас ша цакхоор халахетта,