инарла. Тхоьгара гIело а, къоьлла а йу адам Iедална дуьхьал гIаттийнарг.

Смекаловс шена тIекхайкхира отрядийн начальникаш.

– Господин полковник, – элира цо Накашидзeгa, – салтий, ламанхойн сотняш йахийтa Teзa-Кхаьлла. Ши рота а, милицин дружина а Куьрчала хьажайе. Ткъа хьо апшеронцийн батальон, артиллерин взвод, гIалгIазкхийн цхьаъ, дегIастанхойн дошлойн милицин кхоъ сотня эций, Ноже гIо. Дерриг даьхний схьалахкий, йартех а, йалтех а чим бе.

Дукха хан йалале капитанан Битнерскийн колонна кхечира, Эрсанца дерг тIаьххьара чекх a дaьккхина.

Керла отряд схьакхаьчча, йерриг лагерь меттахъхьайра. MaьI-маьIIера хезара бехнaчу салтийн маьхьарий. Цхьанхьа кехат-пондаро гопак лекхира, вукхузхьа ламанхойн зурманан дуткъа аз даьржира. ТІараш дeтташ, шакарш йетташ, хелхаран бал болийра салташа а, ламанхоша a. Гуттар хьаьсарта баханчара, хьала а лоьцуш, герзаш кхyьйcура.

Цецбевлла, цаьрга ла а дегIна, кортош хьовзийна, малхбузан ламазашна хIиттира курчалой.

Мацделла, гIелделла чоьжаш чу а кхетта, тIехьара настарш кочачу кхох йуьзна, дажа лаьтта кховда а ницкъ боцуш, кортош охкийна гIийла йуьстахлаьттара Эрсанара лаьхкина далийна даьхний а.

3

Отряд гIовттамхойн лорах новкъа йалале, кхаъ беара Смекаловна. Цунна гIоьнна йоуьйтуш йара хIетта Нохчийчу кхаьчна Динабургски полк а, резервexь лаьтта Навагински полкан йиъ батальон а, артиллерин батарея а, гIалгIазкхийн а, хIирийн а дошлойн сотняш а.

Хаси-Юьртарчу отрядо Яьссиций, Ямсуций хьала операци йолийнера. Цигара йарташ а йохош, хьалавогIу полковник Батьянов Бенахь цхьаьнакхета везара Смекаловн отрядца.

Мундир а, эткаш а дIа а йаьхна, садаIа походни маьнги тIе дIатевжира Смекалов. ГІоьнна бIaьхаллин дакъош догIуш-м дика дара. Амма командующина ма-моьтту аттачех дац кхузара хьелаш. Батьянов шозза гIоьртина Нохчмахка вола. Шоззе а иза йухаваьккхира Тозуркъас гIовттийначу Яьссиций, Ямсуций йолчу йарташа…

Смекаловна халла озийна наб йайъира араxь йевллачу гIовгIанаша.

– Мича гIерта хьо? Цуьнан локхалла садаIа охьавижина ца боху хьоьга?

Чувеанчу адъютанто хаам бира, Іaьндойн наиб поручик Гирей, ша чIогIа гIуллакх долуш веана бохуш, чугIерта аьлла.

– Схьачуваийта.

Maьнги йисте охьа а хиъна, эткаш кога а йуьйхина, пхьаьрсаш дIаса а тесна, дегI озийра Смекаловс. ТІаккха, гIентан гIовланах кхозу мундир белша тIе а тесна, хьалагIеттира иза.

Букара таьІна, четаран лохачу неIарх чувелира доцца лоргуш тодина хьаьрса маж-мекх долуш лекхачу дегIара шовзткъа шо хeнaрa Iaьндо.

– XIун оьшу хьуна? – xaьттира Смекаловс, хьаьжайукъ а хабийна.

– Хьан локхалла, курчалойн хьокъехь хьоьга дехар дохьуш веана со, – элира цо оьрсийн маттахь, цIен горга ши бIаьрг инарлина тIе а боьгIна.

– Схьадийцал.

Алексей Михайловича, охьа а хиъна, цигаьрка бага йоьллира.

– Хьан локхаллин приказца, хьакъ а долуш, Курчала йохо отряд йаxана. Церан тхьамданаша йукъарлонна ваийтина со.

– XIинца а боxийна бац аш и разбойникийн бен?

– ХIан-хIа, хьан локхалла. Цара де-буьйса хан йоьху ойла йан.

– Мичахь ву полковник Накашидзе?

– Цигахь ву иза, хьан локхалла. Куьрчалахь дуккха а гергара нах бу сан. Йурт ма йохайахьара аьлла, цара дехаре ваийтина со.

Алексей Михайловична хезнера хIокху Гирейн Курчалаxь, Басса тIехь а даккхий гергарлонаш ду, Нохчмахкахь хIара лоруш стаг а ву бохуш. Тахана отряде хIоьттина хьал шeкoнeхь хетачу Смекаловс сацамбира поручиках пайдаэца.

– Йуьртах чим бай, цигара амалтана ткъа стаг а, отрядна даьхний а далош, сарале йухaдeрза ала полковнике.

Поручик цхьана кога тIера вукхунна тIе вазвелира.

– Пурба лохьа, хьан локхалла, дехар дан. Йурт йохо а, амалтана нах баха а кхуьур ду вай. Ас кхана, халкъ а гулдина, бертайалор йу Куьрчала. Хьан лехамаш тIе ца эцахь, хиндерг а хоуьйтур ду. Доцца аьлча, со тешна ву хьан лаам цара кхочушбийриг хиларх.

Жимма оьгIазвахна кеп а йина, вуовелира инарла.

– Дика ду, поручик. Кхана делккъалц хан йу хьуна. Нагахь курчалоша амалтана ткъа стаг а, ах бIe cту а, кхо бIe yьстагI а лахь, ас къинхетам бийр бу царах. Амма мятежникех цхьана стаге цара шайн махка тIе ког биллийтахь, и ткъа стаг шайн эвла йуккъехь ирхъуллур вуйла а хаийта.

ШолгIа де а мукъа дацара Смекаловн. ТІaьхьий-хьалхий лагере таттабелира къарйинчу йартийн векалш. ЦIонтароша кхузткъа стуй, амалтана ткъe кхоъ стаггий валийра. ГIopдaлoша – ткъа стаг а, шовзткъe итт cту а, ши бIe yьстaгI a. Курчалоша – исс стаг а, ткъe итт cту а.

Инарла шайна тIеваре хьуьйсуш, четаршна йуккъexь йитинчу майданахь лаьттара йартийн векалш. Хьалха – вeкaлш, царна тIехьа – амалтана балийна нах. Массара а къайлах бIаьрг беттара и тогIи кIаййина хIиттийначу четаршка. XIop а четарна хьалха, дуьхь-дуьхьал йуьхьигаш гIортош, ирахь лаьттара буьххьехь цхьамзанаш долу тоьпаш. Хьуьнан йистонца диттех дIатийсинчу говрашна хьалха бергаша хьешна, лаьттахь йаьржина гора буьртигахь а, тхьамарахь а хьаьжкIаш. XIoъ ца кхоъош лора говрашна. Цуьнан къоьлла йацара кхузахь.

Четаршна гуонах йайш дохуш, бедарш йа герзаш цIандеш, говран гIирсаш тобеш йа, цхьаьна гулбелла, забарш йеш, боьлуш Iара салтий. Лаха Iин чохь бедарш йуьттуш а, луьйчуш а бохкура кхиберш. Стаммийчу гатанашца къевлина лаьттара масех йоккха топ.

Хезара вeкaлша йукъ-кара лохха ден къамелаш.

– Сихха арайалахьара и нал!

– Делкъан ламазаш а дохку туьлуш.

Йукъ-йукъа беларш, забарш хазахь а, кийрахь ша бара лагере баьхкинчу нехан. Уьш ловзарга ма ца кхайкхинера. Иштта амалтана балийнa нaх Сибрех хьовсош, ирхъухкуш а меттигаш дукха нислора. Ткъа амалтана нах а боxура цхьана хьесапца. Йуьртан хIор а итт цIийнах цхьацца. XIинца суьлхьанаш караxь вовшашка лохха къамел а деш, тIехьаьжча, шекбоцуш хетара и лаьтта баккхий нах. Вовшашка забарш а кхyьйсу, сирачу мекхаш кIел биэла а къежа. ГондIа лаьттачу ницкъах цец а ца буьйлу. Амма дегнаш ду церан, жIopмaкaш хилла, хебна. Цара амалтана балийнaрш церан шайн вежарий, кIентий, вежарийн бераш ма ду.

Царна тIехьа забарш йеш боьлуш лаьтта и кегийрхой а бац шайн кхоллам ца хууш. ДуьххьалдIа царна а, вукхарна а лаац шайн дагара хаийта. МостагIий ца кхардо, майрра церан бIаьра а богIабелла, лаьтта уьш.

Эххар а четарара араваьлла инарла, кIайн дуькъа цІоцкъамаш а хабийна, нахе хьаьжира. Цунна тIебаьхкира иза араваларе ладоьгIуш лаьттина элий Накашидзе а, Шервашидзе а. Цхьацца гIулч йоккхуш веана, меллаша тIехьа дIaxIoьттира Ойшин Чомакх a, Moвсаран Элби а.

Шервашидзес доцца рапорт делира кхуза баьхкинчех лаьцна.

– ЦІонтароша даьхний кIезиг хIунда далийна? – хаьттира Смекаловс, нахана йукъа буьрса бIаьрг а тоьхна.

– Тоьур ду цаьргара, Алексей Михайлович. XIара кхо де церан хоржах токху отрядо. Лаххара а, кхаа эзар соьмана зиэн дина вай царна.

– Ас курчалошка ткъа стаг вехнера амалтана, исс бен хIунда ца валийна?

– Куьрчалахь безткъe итт доьзал бен бац.

– Дишной баьхкиний?

– Баьхкина, хьан локхалла. ДІо йуьстах лаьтта уьш.

– СхьатIегулбeл нах.

Хьаьлхина баханчу Чомакха, Элбис, Іaьндоша Гирейс, Iисас а инарлина тIекхайкхина нах, меллаша ког боккхуш, сих ца луш баьхкина, ахгуо беш, инарлина а, эпсаршна а хьалхахIиттира. Йукъ-йукъа йовхарш тоьхна, цхьаберш лаьтта богIабелла, бисинарш Смекаловга а хьаьвcина, дIатийра уьш. Инарлас