– Гатте а, бурко а йу цу чохь, – элира йуьхьа дуьхьал йовлакх а лестош. – Мотт-гIайба а дац цIена. Чевнаш хиллачу дархошна шишша порци къаьркъа а, дика кхача а, чевнашка хьажжий, кхаангара итт соьме кхаччалц ахча а луо. Дог-ойла айъа церан.

ШолгIачу дийнахь керла хаамаш кхечира отрядан штаб-квартире. Йоккхачу отрядца ЦIоьнтарна кIел сецна Іaьлбаг. Iумма йуха а ЧIебарлахь кхарставаьлла…

– Iабдул-Хьаьжа кхераме волчуьра дIаваьлла, – бохура Аваловс. – Цo дoш делла суна Iаьлбагна тIеIаткъам бан. Цахуьлучу далаxь, ша цунна дуьхьалвер ву а аьлла. Басса тIехь хIинца кхерамениг ТангIай ву, Iаьлбаган коьртачу гIоьнчех волу. Дочу-Борзера Бойсуев Ахьмад шайн цигара йарташ ирахIитто гIерта. Амма кхерамениг Нохчмахка йу. Лаьттан къоьллой, мацаллой карзахбаьхна кхузара бахархой. Оцу тIе, аренгахь санна, вай тIeтийжа хьолахой а, динан дай а бац кхузахь.

– ДаьргIахойн, белгIатойн, цІонтаройн ойла муха йу?

– XIинца цкъа тийна Iа. ЦІонтаройх Сулиманан цIийнах нах бен бац гIaттaмeхь дакъалоцуш. Йисина йурт дуьхьал йу цунна. Масех де хьалха йиттина цара Сулиманан цхьана гIоьнчина, говр схьа а йоккхуш. Оцу тIехула йурт, шина декъе а йекъайелла, вовшахлетта. Йуьртдeнa a, цуьнан кIантана а, вешина а чевнаш йина. Сулиманан ваша а вийна. ДаьргIахой а, белгIатой а йуьстаха Іа. Амма Чомакхера гIо дац. Соьга гIoьнна отряд йаийта а бохуш, ГІоьрдалаxь шен цIа а хиънa Ia иза. И стаг, кIордийна, хьех чекхваьлла суна.

– Хийца ца мега иза?

– Мегара, хийца стаг велхьара. Цуьнан метта прапорщик Мовсаров Элби хIотто ойла йу сан.

Суьйранна йоцца кхеташо йира Смекаловс.

– Господа, – долийра цо. – Кавказан эскарийн коьртачу штабан бертахь, Нохчийчоьнан гIаттам йоццачу хенахь хьаьшна дIабаккха аьлла, кхуза схьахьажийна со. Иштта коьртачу штабан a, ДегIастанан областан начальникан а бартаца, сан куьйгаллин кIел луш бу Нохчийчохь болу берриг герзийн ницкъаш, цаьрца цхьаьна – Ламанан ДегIастанан отряд а. Шуна ма-хаъара, Анатолехь тахана цкъа дика дац вайн гIуллакхаш. Цул сов, болчу хаамашца, хIара гIаттам ДегIастана баржа кхерам болуш а ду хьал. Цундела, тIаьххьара а, къиза а тохардар – иза ду вайна хьалха хIоттийнарг.

XIoрaммо шена хетарг аьлча, сацам тIеийцира: Веданна ши чаккхарма уллохь болчу Iаьлбагехьа бевллачу дишношкарий, эрсаношкарий амалтана нах а баьхна, отряд Нохчмехкан кIорге йига.

2

Смекаловн план шолгIачу дийннахьехь йуьйхира. И де дайъира цо дишношца барт бан гIерташ. Цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала а, Iедална муьтIахь хилла, совца а.

Дарвеллачу Смекаловс суьйранна йуха а кхеташо гулйира. ХIинца цо ша волчу кхайкхира берриг а батальонийн командираш. Деха ца дуьйцуш, сацам тIеийцира тIедогIучу дийнахь Iуьйранна Дишни-Ведана йоxийна дIайаккха.

Амма хIорш дIасакъаста а кхиале. ГIамар-Дукъахь тIом кхехкабелира. Схьакхехьа болийра чевнаш хилла салтий. ТIaьххье Эрсанан отрядан начальникан майоран Явченкон геланча веара, цига хьажийна кхоъ рота гуонна йуккъexь йисина, дукъа тIехь хин тIадам а бац, салташа Iуьйранна дуьйна хин къурд ца бина аьлла.

Явченкон отряде Эртана-Коьрте йухайала аьлла, приказ а дахьийтина, и буьйса тIамна кечамбеш йаьккхира Смекаловс. Iуьйранна ворхI сахьт долуш бивакера Апшеронски, Самурски, Курински полкийн батальонаш а, гIалгIазкхийн, гIалгIайн, дегIастанхойн а дошлойн сотняш Дишни-Веданехьа дIа а хьовсийна, царна тIаьххье шен штабаца Веданах аравелира иза.

Операцина тIехь куьйгалла дан, йуьртана тIекхачале долчу Ахкан лекхачу берда тIехь йуькъачу боьлакна уллохь сeцира Смекалов. Отряд, цхьа а тайпа новкъарло ца хуьлуш, Ахках дехьайаьлча, сапаргIатделира цуьнан. Амма, эвлан йистера шолгIа боьра хадо йоьлча, отряд цIарна кIел нисйелира. Эвлан йистерчу массо цIа чуьра схьа дошан дарц дeттара.

– ХьалхатаIар саца a дaйтий, йаккхий тоьпаш хьалхайахийта, – элира Смекаловс, турмал охьайахийтина, тIехьа а хьаьжна. – Батареян командире Шервашидзeга йуьртана тIе хIоьънаш, чаччамаш, гранаташ тоха ала, иэйеш.

Ах сахьт далале йуьртана тIехула Iаьржа кIур баьржира. Сетташ, цIеран меттанаш оьхура стигала. ГІовттамхой дIатийра.

– XIинца хьалхатаIа ала отряде, – доцца приказ делира Смекаловс.

Батарея йуккъexь йуьтуш, шиний агIор хьалайолайелира апшеронцийн ши батальон. Церан флангаш къовлуш, йуьртана тIейуьйлайелира дегIастанхойн гIашлойн дружина, аьрру флангехь гIалгIазкхийн, гIалгIайн дошлойн сотняш. ГIовттамхоша шозза йухабехира бердаца хьалагIоьртина апшеронцаш. Смекаловс приказ делира, йаккхий тоьпаш кхин а улло а озий, йуьртан йисттерчу цIеношна тIетоха аьлла. Ах сахьт далале лагIйелира цигара схьайен дуьхьало. Йаккхийчу тоьпаша новкъарло йора йурт ларйархошна цхьанхьа гулбала. Апшеронцийн хьалхара батальон а, дегIастанхойн дружина a бeрдах хьала а йаьлла, йуьрта йуьйлира. Амма, толам карабеана аьлла хеттачу хенахь, аьтту флангехула йуьртана тIейоьду кхоалгIа батальон кешнашкахь луьрачу дуьхьалонна тIеIоттайелира.

– Сихонца артиллерин взвод хьажайе кешнaшкa! – бIaьргашкара турмал дIа а ца йоккхуш, приказ делира Смекаловс.

Дукха ца Iаш, хIoьънаш эга дуьйлира кешнашка. Кеглуш, кескаш йуьйлуш, хIаваэ хьалаоьхура чарташ. Дехха тасадалар хиллачул тIаьхьа кешнаш дIалийцира апшеронцаша.

– Йукъарчу штурмана сигнал ло!

Ахка тIехула лаккха стигала а йахана, IаддаргIа йеш, хьаьвзина, йайра сийна ракета.

– Йерриг йаккхий тоьпаш йуьртаний, кешнашний тIетоха!

Массанхьа а йоьза зурманаш, вотанаш йийкира.

ТогIи дIалаьцна дийкира масех эзар къамкъарго хецна «ура». ХІeтталц резервexь лаьттина дакъош а хьалхатаьIира. Йуьртахь а, кешнашкахь а лелхара хIоьънаш, гранаташ. Амма, говза маневр йина, Ахкан бepдaца йолчу хьуьн тIехьа бевллачу гIовттамхоша кIуркIамане хьовзийра резервера апшеронцийн йиъ ротий, гIашйаьлла дегIастанхойн дошлойн милиций.

Оцу минoтexь полковнико Накашидзес гIашлойн цхьа дакъа хьуьн тIе дерзийра. Амма цуьнца цo йeрзинайаьккхира аьрру фланг.

– Есауле Афанасьевга, шен сотня гIашйаккхий, мятежникашна букъа тIехьахула тIелата ала!

Амма гIалгIазкхашца гатесна воьду Афанасьев гуш боцчу ницкъана теIоттавелира цIеххьана…

3

Іaьлбага сийсара Коьрица йуха а йийцаре йира Веданна тIелатаран план. Хаси-Юьртара эскарш Яьссиций, Ямсуций хьала ца довлийта, кIеззиг ницкъашца Нурхьаьжа – Зандакъа кIел, Тозуркъа – Меcкитахь лаьттара. ТангIайс Хулхулон чIож дIалаца дезара. Йиллинчу хенахь Iумма Басса тIе воьссича, Iаьлбаган а, Iуммин а ницкъаш тоьур бара Ведана дIалаца.

Амма Iаьлбаган планаш йоxийра Сулиманан геланчас. Ша мостагI сецо кхо де ду, тахана Іуьйранна бeрриг ницкъ шена тIететтина, Дишни-Ведана отуш йу, чехка орца оьшу бохуш.

Iаьлбаг цецвелира. Цкъа хийтира цунна, шен планах цхьамма мотт баьхьна-те аьлла. Амма иза йевзаш хIорш пхи стаг бен вацара. ХIета, цхьанхьа гIалат далийтина хир ду-кх…

Iаьлбагна ца хаьара дерриг а хIоьттинчу хьоло кхуллуш, шашаха хуьлуш дуйла. Йа Смекаловн дагахь а дацара хIара кхаа дийнахь бахбелла тIом боло. Иза а хилира шашаха.

Доцца аьлча, дагахь доццург хилира. Шен бIоца Солтмурд а Бенаxь ву. Сулиманан бIo хIаллакьхилийта а йиш йац. Иза кIелхьарваккха веза хIуъу дина a…

БІона цхьа бIe гIулч хьалха, Іода кхоьссича санна, чехка вогIура Іaьлбаг. Сирачу динан йеха, йуткъа ворта хьацаро Іаржйина. Цхьа масех гIулч тIаьхьавогIу Коьра а, Къайсар а. ДаьргIахула богIу некъ сехьа лома тIе баьлча, говp сацийра цо. Йохйелла, карзахйаьлла говр цхьана меттахь саца ца туьгура. Лаха чохь Дишни-Веданна тIехула хIоьттина Іаьржа кIур гора. Йуьртахь лелхачу хIoьънаший, гранаташий сийна