долуш. Къонахий бала кхоьллина. Халкъан гIуллакхна. Цунна серло луш, нуьрах бага. Цхьаъ воьжча, ваьгна ваьлча, цуьнан метта кхин дIахIотта. Амма хьох, хьо санначех, тешна ма дуьсийла хIара лаьмнаш! ТІaьхье йоцуш, кIур байна вуьсу со. Хьанна моьттура, хIара хир ду?..

Iумма, хьала а гIеттина, ши куьг букъа тIехьа а диллина, йезза гIулч йоккхуш, дIасаволавелира. Цхьана ханна тийналла хIоьттира хьехахь.

– Наха ца боху, хьо маршонан гIуллакхна гIеттина, – элира Дадас, ларлуш.

– XIун боху цара?

– Хьо туркошна дешех вохкавелла, церан гIуллакх айъина лела, боху.

– Муьлш бу и нах?

– Macco йартийн маьждигаш чохь кхайкхадо иза…

– Моллaнaший? Оцу заддаший? XIинца хии суна хьо мича гIeрта! Хьо а теша-кх царах? Теша-кхий ткъа! Тешаш ца хилча, дуьйцур ма дацара ахь! Шаьш санна, кIилло ву моьтту шуна массо а? Муьлш бу и хабарш дуьйцурш? Йамарт жIaьлеш! Шайн халкъах хаьдда заддаш! Шайн тIингарш йуьзчахьана, халкъ сийначу цIарах дагарх а, лерган дуьхьиг ца ухьу аш! Йухаверза ший а. Со ца вогIу ала инарле, шаьшшимма сох дош ца ло ала. Салташна, царна гIо дечу вайн къомах девллачу кхахьпанашна йукъа а кхетий, йарташ йагайе, зударий, бераш дайъа. ТІаккха инaрлaс гечдийр ду шуьшинна. Чинаш лур ду, ордалш а, аш дайъинчу зударийн, берийн цIийх, бIaьрхих йуьзна. Суна гучуьра дIавала ший а!

Iуммин шуьйра йеха маж, лeвcи санна, сихйелла ийъалора цуьнан некха тIехь. ЦІийбеллера буьрса ши бIаьрг.

– Со цIа ваха веана вац, Ами, – элира Шемала. – Ахь дийрриг дан веана. Хьох ваьлла, ваха меттиг бац сан.

Дада ша волччохь лаьттара, ши бIaьрг лаьтта а боьгIна. ХІaра хьалххе гуш дара цунна. Дика вевзара да а, ваша a. Ткъа Мовсар а ву къаьрззина цуьнга хьоьжуш. Цуьнгарчу жоьпе ладоьгIуш. Йуханехьа вахча, дех а, вешеx а волу. Царах ваьлла а ца Іа. Халкъах а къаьста. ТІаккха къеначу лаьмнаша а нажжаз вийр ву иза…

Дада Мовcape хьаьжира. Дехарций, бехкбаккхарций хьоьжуpa цуьнга кIентан бIаьргаш.

ТІe a вaхана, вешин кIант маравоьллира цо…

V корта. БЕКХАМ

Зударий – халкъан деган хьехам,

цуьнан доьнaллин хьоста ду.

Джек Коун

1

Шен бIaьхошца бахархошна хало ца йан, денош йочане ца хилча, наггахь бен йарташкахь ца соцура Iаьлбаг. Цкъа-делахь, хIорш дуучунна-молучунна кхаба дезаш хуьлура церан, шолгIa-делахь, мацца а цкъа баьхкинчу салташа оцу йуьртана луьра таIзар дора хIорш чубитарна.

Тахана шен жимачу бIоца ГIамар-Дукъахь сeцнера Iaьлбаг. Бердан йисттехь, боккхачу ножа кIел сийначу бай тIехь аркъал а тевжина, Іyьллура иза. Дагна там беш, зезагийн а, сийначу гIан а хьожа йара хIокху лакхенан цIена хIаваъ дуьзна. Нийсса дуьхьал гора, сирачу кортош тIе мархийн месала куйнаш а техкина, тийна, буьрса лаьтта нохчийн лаьмнаш. Церан когашкахь йаьржина Іохку Басса тIера йарташ. Хьалха кIел, Хулхулона йистехь, шерачу экъан тIехь Веданан гIап а Iуьллу.

Цигахь лаьтта даим а паччахьан Iедалан Нохчмахкахь болу коьрта ницкъаш.

Ткъа гуонаха, йерриг Нохчмахка этIош, дина кхин кегийра баннаш а ду. Цигахь даим дIа эскарш лаьтта. Массо йуьртана тIе йаккхийчу тоьпийн йуьхьигаш а йоьгIна. Нохчийн хIор а итт йуьртана цхьацца гIап кхочу. ХIор а итт сина – цхьацца салти. Царал сов, герзаца кечйина ткъех станица а йу. Оцу шинахьарчарна а гIо дан массо хенахь кийчча лаьтташ нохчийн къомах схьабевлла эпсарш, совдегарш, динан дай, кхин цхьацца кег-мерса йовсарш а йу. Цаьрца массаьрца а ларор вуй-те Iаьлбаг?

Іaьлбагна жимма дехьо, верта а даржийна, хьалха дехкинчу кехаташна тIе а вогIавелла, бертал Iyьллу Коьра. Iаьлбага сацамбина Веданнa тoхар дан. Паччахьан Іeдaлaн кхузара и коьрта бен бохо. Оцу тохаран план хIоттош ву Коьра.

Дехьо попа кIел, цхьаъ-м къyьйсуш, гIовгIа йо Къайсара а, Къосама а, Сулимана a. Iaьлбага ладугIу. Іумма хьехаво цара. Сулиман тIетаьIIина луьйш ву Іуммина. Къосама бехказвоху, ткъа Къайсар маслаIат дан гIерта.

Iaьлбага, бIaьргаш тIе куьг хьоькхуш, къехкайо тIетеIа наб. XIинцца цхьаъ хоттур ду Коьрас. Дика доттагI а, хьекъале хьехамча а ву Коьра. Массо а операци цуьнан планаца йо Iаьлбага. Уьш кхиамза чекхйовлар Коьрин бехк бац. Майра а бу, къонахий а бу Іaьлбаган къона бIaьхой, амма тIамехь бахчабелла бац. Ткъа мостагІчун низам а, тIеман говзалла а, керла герз а ду.

ХІокху гIаттаман оьмар йахйинарг дуьххьалдIа адамийн Iедале цабезам а, гIаттаман куьйгалхойн майралла а йара. ХIорш дIакхаьчнначохь хIокхарна тIаьхьахIуьтту Iедало чIанабаьхна нах. ХIара цхьа Ведана а, Эрсана а йоцург, йерриг Нохчмахка гIовттамхойн караxь йу. ЧIебарлахь а цIе йаьлла. Аре гIатто ойла хилла, Сулиман Гуьмсехьа а хьажийна, ша Шелахула Мичка тIе вахара Іaьлбаг. И йарташ шегахьа совцо ницкъ-м ца кхечира цуьнан, вуьшта, хьалха санна, Іедалх кхерайелла, цунна дуьхьал а ца йевлира уьш.

Іaьлбагнa дaгaдeара шийтта шо хьалха шена хилларг. XIетахь Iамо лома дигнера бераш. Іaьлбаг дукхе-дукха челакха лелара. Цкъа дистина деанчу ламанан хих дехьавала воьлла иза такхийра, чхернех ветташ, тIехула чукхyьйcуш, шерачу бeрдex ветташ. Іaьлбага ка хьоькхура, саца гIерташ. Ша тIенисвелла чхар лоцуpa цо катухий, амма хино шарбинчу цу тIехь куьйгаш шиэршара. Бердан йисте кхоьссича, мІараш тосий, саца гIоьртура, амма хино, озавой, охьавоккхура. ТIеолладелла га лоцура, амма иза, каглой, охьахьора. Эххар а, цхьана кIуркIаманexь xьовзийна, тесна, иза йуьстахвахийтира. ХIетахь шега хIоьттинчух тарделлера цунна хIинца шегара хьал. ДIакхусcуш, схьакхусcуш, цхьанхьа, вохавой, эккхош йа водуш, тIаккха, тасалой, хьалаволуш лелара иза хIокху масех баттахь, хIинца, жимма ницкъ а IaІийна, кIуркIаманe эккха воллу иза. Оцу кIуркIаманexь xьовзийна, хи бухавaханa, лeр а хаац, йа йуьстах тосур а хаац…

– Iаьлбаг! – гIенах санна, хезира цунна Коьрин аз. – Хьайна хала дацахь, схьаволахьа цхьана минотана.

Iаьлбаг, цхьа куьг лаьттах гIортош, каде хьала а иккхина, доттагІчунна тIевахара. Коьрина хьалха карта а, Веданан гIопан план а Iуьллура. Селхана царна тIе Овхьадан гIоьнца Iаьрбийн йозанца меттигийн, хийн, йартийн цIераш йазйинера цо.

– ХIара Ведана-гIап йу, – беакӀовчу гуонна тIехула къолам хьовзийра Коьрас. – Къилбаседан агIор мацах Шемалан хилла гIап лаьтта. Къилбехьа, цунна тIегIорттийна, эскаран гIап. XIoкхунна гуонах беакӀов пен бу эзар гIулч гергга беха. Локхалла – цхьайтта дол. ХІоккхехь а, хIоккхехь а пена тIехь шина гIаттан шиъ бІов йу. ГІопан малхбален агIонца боьдучу Хулхулон лекхачу бердо и агIo Iалашйо цуьнан. ХIоккхуза, малхбузен агIор, пенаца кӀорга йоккха саьнгар йу. Иза дукха хан йоццуш йаьккхина. Иштта чIaгIйина и важа ши агIo a. ГIопан пенех луьстта Iуьргаш ду, тIелетачарна тоьпаш йиэтта. ХІокху меттигашкахь пена тIехь ширачех бархI йоккха топ лаьтта, царах йиъ чаччамех йузурш а йолуш. ГІопа чохь шовда дац. Цига хи Хулхуло тIера дIадуьгу хIоккхеxyлa дaьккхинчу хоршахула. И хи чу хIуттуьйтуш, гIопан кертахь даьккхина доккха ор ду.

Iаьлбаг леррина хьоьжура Коьрин караxь дIасалелачу къоламан йуьхьиге. XIинца цунна шена а дика