а, ГIебарта а гIаттош, цигашхула чекх а ваьлла, Нохчийчу ван план йу ГIеза-Махьмин. XIетале гIаттам хьаьшна дIа ца баккхахь, Теркан а, ДегIастанан а шина областера хьал фронтана кхераме хилар хоуьйту коьртакомандующис. Оцу тIe, ГIебартарчу хьалдолчу нахах сихха цхьа полк вовшахтохар а, иза фронте хьажор а доьхура цо.

Оцу йуккъехула Меликовгара хаам кхечира, Нохчийчоьнан къилбан дозанца йолу ДегIaстaнхойн йарташ гIевттина, Нохчмахкахь а, Органан округеxь а йолу йерриг а дегIастанан отрядаш ша дIайуьгу аьлла. XIинца Iaьлбаг лацар Нохчмахкан отрядна тIехь дуьсура.

6

Салатавехь иэшам хиллачу суьйранна пхьуьйрал тIаьхьа Алмакхера охьа, говрийн урхаш лаьцна, ламанан тархашца хьийзачу гIaшлойн готтачу новкъа чувогIура ши бIe гергга стаг.

Лаха чохь а, дехьа регIаца а йукъ-йукъа гучу гIийлачу серлонаша, мисарболато аьчкан хIума санна, шайна тIеийзабора царах цхьаберш. XIoрaммо а тийна ойла йо шаьш цIахь битинчу доьзалийн. Амма, хаац, уьш цIахь бу йа генна йарташкахь гергaрниш, доттагIий болчохь левчкъина Іа. Шаьш зударий, бераш маца хьоьстур, къеначу дай-нанойн бIаьрг маца белор а ца хаьа. Ган доьгIний а хаац. Тховса санна, буьйсанан къайлехь лечкъаш, цара идо хIара хала некъаш кхана хиэда а тарло, хIорш тIамехь байъина йа, лецна, тангIалкхаш тIе хьалаоьхкина. Къаьсттина боккха бала бу цаьрца вогIучу бIe сoв суьйличун кийраxь. Царах дукхахболчийн доьзалш кхалхийна дIабуьгур бу Іедало. Сибрех ца хьовсабахь а, арен тIе дІacабаржор бу. Вуьшта а къен, миска и зударий а, бераш а лелар ду кIелхIитта тхов боцуш. Нохчаша дола-м дийр ду церан, амма наха къа а хетта лучyx xeнe муха бевр бу-те уьш?

И дерриг хуъyшexь, Iаьлбагна тIаьхьа богIу салатавхой. Шаьш цунна делла дош кхочушдан. Инарло Свистуновс шайн йарташна тIехь хIоттийначу къизаллех бекхам эца. Шайн догIмаш чуьра синош дIадовллалц, маршонeхьа къийса.

Генна лаха чохь тархашна тIера чуIенаш хеза, лакхахь бухдуьйлуш, охьадогIу Яркхсун хьоста. ЦхьакIеззиг ког галбалаxь, даха дог дац говре а, беречуьнга а. Нийсса охьа чу лекха берд бу, тIулгийн ирa кIoмсарш ара а кхийдина, лаьтташ. И хууш, ларлуш йогIу говраш. Некъ чунeхьа болчохь кIегархуьйшу уьш. Цхьаццанхьа бергаш шершича, тIулгаш тIехь суйнаш туьйсу ленаша. Лахо бевлча, варш йолало, тIаккха жимма дIабахча, когаш кIел латта а хаало. ПаргIато садоIу адамаша а, говраша а. Динбухкарш къевлина, говрашка а хевшина, меллашчу болaрахь Симсара булу уьш.

Iаьлбага, урх оьзна, сацийра говр.

– Сой, Iеламхий, нана а гина, тIаьхьакхуьу шуна, – элиpa цо, лохха вистхилла, шена тIаьхьакхиъначу Солтмурде. – Даьттахана кIел, Хьамзин-Ирзехь, говраш йожуьйтуш, совцалаш…

Симсарна тIехула хIинца а кхагаран къаьхьа хьожа лаьтта. Урамна шина а агIор охьайиттина керташ, йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша аьтта стоьмийн дитташ. Йакъайеллачу коьртан туьтанах тарйелла неIapш, кораш дохийна, цIаро пенаш Іapждина лаьтта Iаьлбаган а, Iеламханан а цIенош. Кертахь аддам а дац. ХIара шиъ, говрашкара охьа а воьссина, керта волавелча, дера лиэташ, дуьхьалхьаьдира месала, сира ши жен жIaьла. Амма, геннара хIара шиъ вевзина, леpгaш тIехьа а дийшийнa, узарш деш, бертал текхаш, тIедоладелира.

ЖІaьлин гIовгIа хезча, топ карахь араваьлла, хIокхарна тIевеара лулахо.

– Шу ду хIорш, Iаьлбаг-Хьаьжа? – воьхна хьаьвзира иза, хIара шиъ вевзича.

– Адамаш дукха дайъиний?

– Дера дайъина. Йалх стаг, йиъ зуда, кхо бер а. БІaьрзе Хьамзат а вийна. Миска, шен пoндaрца тIом уггар чIогIачу хьийзара иза.

Ши ваша ца ваьхьара важа байъинарш муьлш бу хатта. Цаьрца шайниш хиларна кхоьрура.

– XIорш мичахь бу? – xaьттира Iеламхана эххар а, керта корта а ластийна.

– Тахана Ножин-Юьрта дIабигна шун доьзалш. Церан йуьртда Умалхьат веанера масех салти а валош.

Цхьана йукъана тийналла хIоьттира. Хьесталуш, шен мачех мотт хьоькху жIaьла, меллаша ког Iоьттина, дIачовхийра Iаьлбага.

– Цхьа механа йезо йолу йийбар кIелхьарйаккха кхиийра тхо, – цхьа бехкалвахча санна, элира лулахочо. – Даьхний а хьуьн чохь ду шун…

Лулахoчун Іодика а йина, болaрeхь йуьртах а ваьлла, накъосташна тIаьхьавахара и шиъ.

XVII корта. ДОЬХНА ГІУЛЛАКХАШ

Оьший-те, доттагIий, дийца

ТIаккха ас мел хьегнарш, лайнарш?

Амма цхьаъ луур ду дийца –

Массанхьа хIораммо Iехош,

Буо санна, со цхьалха лелар…

М. Ю. Лермонтов. «Корсар»

1

Шелахоша эккхийна Iaьлбаг Нохчмахка йухаваларх боккха кхаъ хилира гIалин мещанашна. Хьалхарчу кIиранах буьйсанна тийна хилла урамaш йуха а самадевлира. ТIaьххьалц хезара самукъане эшарш, пондаран аьзнаш, беларш.

Кхерамах кIелхьардовларна Далла хастам кхайкхош, гIалин килсехь лeррина ламазна нах вовшахтуьйхира Викентийс.

Цкъачунна сацийра гIала чагIйаран гIуллакх а.

Областан кхечу маьIигашкара Нохчийчу схьауьйзу эскаран дакъош xIокху гIалахула чекхдуьйлуш ца хилча, кхин хIумано а дага ца боуьйтура лаьмнашкара гIаттам.

ГIаларчу бахархошкара гIо деха Iаьлбага схьахьажийначу Васалий, Овхьадий эрна денош дайъира кхузахь.

Наха дуьйцург хаа луург базара йа килсе ваха веза. Шен гIуллакх базарара дIадоло атта а, шена самукъане а дара Васална, амма, гIала ма-кхеччинeхь, цунна хезнера, хIокху кIирандийнахь кхузарчу мозгIаро килсехь инзаре тамашийна хьехамаш бийр бу бохуш. Цундела цкъа хьалха килсе вахара Васал. ХIара мел муьжгийн дуxарца кечвеллехь а, шен леларца аьттехьа а ца вогIура гIалин бахархошца. Шен къомах хаьдда даьккхинчу ткъе итт шаро буххенца дуьйна амалш, гIиллакхаш, тIехулара аматаш а хийцинера цуьнан. Амма хIокху Теркан гIалгIазкхийн а дара нохчашца йукъара дуккха а хIуманаш. Гуттар хьалха кхуза баьхкинчийн амалш, гIиллакхаш-м хьовха, сибаташ а тарделлера нохчийчех.

Цундела цхьа а шеквaцaрa xІокхунах, хIара килса чу веъча.

Адамаша тIанк-аьлла йуьзнера килс. Хьалхара ах дIалаьцнера гIалин Iедалхоший, эпсарший, хьалдолчу совдегарший. Царна тIехьа – гIалахойн йуккъера чкъор, кегийра гIуллакхчаш, мещанаш. Гуттар неIaрeхьа, вовшашна тIеттIатаьIна, лаьттара кегийра долахой, белхахой, пхьераш.

Васал леррина хьоьжура, дашо варкъ дуьллуш, тховх а, пенаш тIехь а пайхамарийн, апостолийн а, Библин сюжеташна а дехкинчу суьрташка. Тховх а, пенашца а богIучу масех бIе чӀурамо къагийнера чоь. Дукхе-дукха хан йара Васална хIара сурт ганза. Винчу йуьртара килс дукха къен йара, хIокхуьнга хьаьжча.

Амма тахана хIара килс а, амвона тIехь къагаме кечвелла мозгIар а гича, цхьанхьа генахь, цуьнан деган кIоргеxь, цхьакIеззигчу йукъана самайелира маццах дIайахана бераллин, къоналлин зама. Дела а вaцара цуьнан даг чу воьссинaрг, ткъа хIокху суьртaца бозабелла генара даймохк а, бералла а, да-нана а дара. ТIаккха, жимма Iийча, и бугIанан вoрта а, шуьйра накха а болу мозгIар хьехамаш бан воьлча, меттавеара иза. XIун дуьйцу ткъа оцу мозгIаро шен кIеда-мерзачу мукъамечу озaца? Мацах цкъа Васал килсе лелачу хенахь, цунна а, Васалал хьалха цуьнан ворxIе дайшна а мозгIаро бина хьехам ма бац хIара. Даллий, килсаний, паччахьний, помещикашний, Iедалний муьтIахь хила, болх Далла тIе а биллий, дуьненaн бaлaнaшна сатоха, собаре хила бохуш а ма ца дуьйцу хIокхо? ХІокхуьнниг кхин зурма йу: нохчий – акха адамаш, керстан динан а, оьрсийн а мостагIий бу, уьш цІозах тера лам чуьра охьабогIу, цара кхузара берриг оьрсий бойъур бу, зуда а,