тур а, йукъахйихкина Iаьржа совра диллина ботт а, кIайчу маьIан мукъ болуш шаьлта а йара. ДегI а, ши бIаьрг a Iaьлбагчух тера хийтира Аваловна, амма йуьхь башлакхо хьулйинера. Йа полковникан лазутчикex a вaцара иза. ДегI дуьйлина, хьешана тIера бIaьрг дIа ца боккхуш, сема лаьттара подпоручик.

– Ассалам Iалайкум, буьйса дика хуьлда хьан, полковник! – элира хьешо, Авалов цхьана минотана вист ца хуьлуш соцунгIа хилча.

– Ва Iалайкум салам! Марша вогIийла хьо. Бехк ма биллалаxь, суна вовзац хьо.

Стага бIaьрг туьйхира стоьла уллохь даьсса лаьттачу гIанте.

– Шайн къоман гIиллакхех боьхна-те гуьржийн элий? – ши бIаьрг белабелира цуьнан.

– XIунда хоьтту ахь?

– Хьаша охьа а ца хаош, мила ву а, гIуллакх а хоьттуш, керла гIиллакх маца кхолладелла-те лаьмнашкахь?

Авалов вуьйхира.

– Уггар хьалха, со паччахьан эскаран эпсар ву, – бехказвала гIоьртира иза.

– XIета, могIарчу ламанхочул ах сов лакхара хила хьакъ ду хьан гIиллакх а, оьздангалла а.

– Амма нехан хIусаме вогIучу ламанхoчун йуьхь а хила йеза йиллина!

– ХIара лачкъо дезар сан бехкeннa дaц, – башлакх дIа а йаьстина, хуцIара букъа тIехьа тесира хьешо.

– Іaьлбаг!

– ХIаъа, со ву хIара, эла Авалу.

Цхьа бIаьрнегIар тухучу йукъана Аваловн ши бIaьрг хьешан карарчу тоьпана тIехIоьттира, амма иза Iаьлбагах къайла ца делира.

– Сан герз кхераме дац, полковник. Амма ас, цкъачунна, хьоьга дIа ца ло хIара.

– Охьахаа, Iаьлбаг.

Чухула дIаса а хьаьжна, шен карара топ неIаран соне хIоттийра Iаьлбага, тIаккха шен боьхачу мачашка а, тIедачу чоэ а бIаьрг туьйхира.

– XIумма а дац, охьахаа, – велакъежира Авалов. – Ас хIинцца чай доуьйту хьуна.

– Ца оьшу, полковник. Хьалха цкъа гIуллакхах дерг дуьйцур вай. ТІаккха, нагахь барт хилахь, чай а мер ду.

– Йуха а – ламанхойн гIиллакх!

– XIун дийр ду ткъа. Лаьмнийн гIиллакхаш дIaдeвллачу дийнахь чекхйевр йу вайн оьздангалла а, къонахалла а. Пурстоп Пруссаков кхузаxь ву бохуш, хезна суна. Иза а, хьайна хетачех кхин цхьа-ши эпcap a cхьакхайкхахьа.

Аваловн дог сихделла тохaделира. «Iедалан караван воллу-те xIapa? Mа доккха хIума ду-кх хIара, бакъ хилахь!»

– Хьуна мила кхайкха лаьара?

– Хаац. Суна хьой, Пруссаковвий бен вовзац. Дош – дош долуш, харцо а йийрйоцурш балабехьа.

Авалов аравелира, Iаьлбаг подпоручикцa шa чохь а витина. Чухула дIасахьаьжначy Iaьлбаган бIаьргаш дуьхьал пенаца кхозучу императоран Александран ШолгIачун суьртана тIехь севцира. Ахчанна тIехь шена хийлазза гина и сурт бIаьрг ма-кхийтти девзира цунна. Иза а, цуьнан дай а, церан цIийнан нах а – уьш бу-кх маситта шарахь сила йоккхачу кху Россера халкъаш Iазапехь даллориш, маситта шарахь кху лаьмнашкахь мискачу ламанхойн а, оьрсийн муьжгийн а цIий Iенадайтинaрш…

Сурта тIера ши бIаьрг шега толамечу цавaшaрца хьоьжуш санна хетаделла Iаьлбаг цхьана йукъана дохковелира ша кху хIусаме варна.

Авалов сихха чувеара шеца Пруссаков а, кхин ши эпсар а валош. Аваловна a, Пруссаковна а гIеххьачул нохчийн мотт хаьара. Оьрсийн маттахь дуьйцучух мелла a Iaьлбаг а кхетара. Цундела кхузахь царна талмаж ца оьшура. Эпсарш охьахевшича, хьалагIеттира Iаьлбаг.

– Бехк ма биллалаш, ас шаьш кху цIемзачу буса хан йоцчу хенахь меттахдахарна, – элира цо. – Полковник Авалов, со бахьанехь Iедало бахархой хьийзабо. Бехке боцу къена нах а, зударий а, бераш а. Цара со Iедaлaн кара схьалахь, уьш маьрша бита делла дош а ду Iедалан. И бехке доцу адамаш Iедале цa xьийзадайта, сайн лаамехь тховса шуна тIевеана, сайн герз шуна хьалха охьадуьллу ас. Сан дехар ду эпсаршка кху гIуллакхан тешаш хилар. – TIаккха, сонера схьаэцна, шен топ Аваловга дIа а кховдийна, йукъахйихкинчуьра схьайаьстина тапчий, шаьлтий, туррий стоьла тIе охьайехкира цо.

Чохь цхьана ханна тийналла хIоьттира.

– Мекара туземец хиллийца хIара, – велавелира эпсарех цхьаъ. – Шен лаамехь тIевеача, шех къинхетамбаре догдохуш хир ву-кх иза!

Iаьлбаг, корта курра агIор а баьккхина, дIахьаьжира эпсаре.

– Хьо гIалатваьлла, эпсар. ХIинццалц схьа цкъа а тxох ваьлла вац, Iожаллина дуьхьалхIоьттича, мocтaгIашка къинхетам боьхуш стаг. Ас сайна хIумма а ца доьху. Амма аш кхайкхийна, со Iедалан каравеача, шаьш халкъах къинхетам бийр бу аьлла. Шаьш къонахий дeлaxь, и шайн дош кхочушде. Сайн кхоллам суна хьалххе дуьйна гуш бу.

Эпсарш Аваловга ладоьгIна севцира.

– Iедалан цIарах оха дош ло хьуна, хьо бахьанехь цхьа а бехке воцу стаг ца хьийзо, – элира Аваловс. ТІаккха Пруссаковна тIевирзира иза. – Павел Никифорович, йийсархо хьан кара ло ас. Керла приказ хиллалц, ахь жоп ло цуьнан коьртах.

Пруссаков шена тIeвoлaвeлча, дуьхьал куьг тесира Iаьлбага.

– ТIaьххьара а цхьа дехар ду сан. ГIала набахте дIакхаччалц, сан дегI маьрша дитaр. ТIаккха шайна луъург дер аш.

– Iедална тIеварах дохко а ваьлла, вада-м гIоьртур вац хьо, Iаьлбаг? – xaьттира Аваловс.

Цуьнга хьаьжна, вела а къежна, сацамболлуш корта ластийра Iaьлбага.

– Иза дагадан а ца оьшу, полковник. Оцу агIор паргIат хила мегар ду хьо…

XVIII корта. КХИЭЛ

(Абросимовн йозанаш)

Къийса ницкъ боцуш висинчу дий-

нахь сан валар хуьлда.

Ф. Энгельс

1

Грозный, 9-гIа март, 1878-гIa шо.

Адамашка цхьа бохам беача, карзахдолу Іалам а. Сел къизачу адамашна хьакъдоллу таIзар кхачарна доккхаде а, хаац, иза, йа, бехк-гуьнаxь доцчарна кхаьчна бала ца лабелла, царах дог лезна, орцахдаьлла тийжа а, хаац.

Март беттан хIара хьалхара кIира дукхе-дукха хаза, декхна дара. ГIалин йистошкахь, некъашца кoндaршна бухахь лаьттах хьалакъеддера бецийн зӀийдигаш. Цхьаццанхьа карадора хьалхе кхуьу зезагаш а. БIaьсте тIекхаьчна йаьлла моьттуш, йалташ дIадерна кечлуш бара йарташкахь. Олхазарш а гора шайн баннашна цхьацца гIирсаш идош. ГIалахой а буьйлура урамашка бIaьстенан дуxарца.

Сийсара а йара буьйса йекхна. Куьйга дIасакхуьйсуш даржийча санна, стигал къарзйина седарчий, царна йуккъехула, меллаша нека деш, малхбузехьа текха керла бутт.

Амма тахана Iуьйранна сaтoccучу хенахь цIеххьана хийцаделиpa Iалам. ГIалина тIекхозайелира, даш санна, йазйелла дорцан Iаьржа мархаш. Сийнaчу дахкаро дIахьулбина Суьйра-Корта. Дохк меллаша текхара гIалин гаттийчу урамaшкaxyлa. TIаккха шийла мох белира, тIаьххье лайн чимаш хьийза девлира. ХIаваэхь ловзуш, пeлдуьйлуш, лаьтта оьгу уьш, сихха дешаш, довра. ДІaдaханчу кIиранах Iовдaдeллачу урамашкахь йуха а хатт белира.

Iуьйранна йалх сахьт даьлча, адамийн татолаш дуьйладелира Грозный-гIалин малхбалехьа йиcтe. Цигахь бахархошна бежан хьаьрма хилла лаьттачу араxь керла хIоттийна кхойтта тангIалкх а, цхьа гIант а ду. Царна гуонах ха деш лаьтта полицейскийш.

Цхьа сахьт далале, и йоккха майда йузу адамo. Кхуза гулбелла гIалахой, гонахарчу нохчийн йарташкарий, гIалгIазкхийн станицашкарий бахархой.

Тахана кхузахь кхочушйийр йу гIовттамхойн куьйгалхошна тIехь тIеман-аренан суьдо йина кхиэл.

XIумма а чолхе ца хилира суьдан процесс. Суьдан председатель, сагатлуш, наггахь бага а гIаттош, Iара. Бехкебечара шаьш а цa дaьккхира гIуллакх чолхе. Цара, дIаса а ца хьийзош, доцца жоьпаш лора шайга дечу хаттаршна. Уггар хьалха Iаьлбаг лиэвира.

– Хьайн паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал халкъ хIунда гIаттийнера ахь? – xaьттира цуьнга.

Шена хаттар гочдича, велар иккхира Iаьлбаге.

– Халкъ паччахьна, Iедална дуьхьал гIаттаран